كتاب التاريخ

Kitabu’t-Tarih

Yahya b. Maîn, el-İmam Ebu Zekeriyya (233/847)

İlk tabakat kitaplarından olan bu eser alfabetik olarak düzenlenmiş eserlerin ilk örneklerindendir.

Eseri tahkik eden Ahmed Muhammed Nur Seyf esere yazdığı mukaddimede müellifin hayatı ve eserlerini anlatıp tanıtmakta, hadisçiliği ve metodu hakkında çok geniş ve yararlı tahliller sunmaktadır. Eser 4 cilt halinde Mekke-1979’da basılmıştır.

S.Polat, H.Nazlıgül, S.Doğanay

ميزان الاعتدال في نقد الرجال

Mizanu’l-İtidal fi Nakdi’r-Rical

ez-Zehebi, et-Türkmani (748/1347)

Cerh edilen raviler konusunda yazılan en geniş kitap olduğu söylenebilir. Hadis ricalinin hemen her tabakasına dair eserler yazmış ve bunlardan başka Tarihu’l-İslam adıyla yazdığı genel tarih kitabında da birçok ravinin hal tercemesini anlatmış olan Zehebi bu eserini zayıf ravilere tahsis etmiştir. Bu konuda önce el-Muğni fi’d-Duafa[el-Muğni Nureddin Itr tarafındah tahkiki ile iki cilt halinde Halep-1972’de basılmıştır. ] isimli eserini yazmış sonra bu eserini geliştirerek Mizan’ını oluşturmuştur.

Eserde zayıf raviler yanında kendi kanaatince sika olan ve cerhi hak etmediği halde cerh edilen ravileri de zikretmiş, bunları müdafaa etmiş, cerhlerinin yersiz ve haksız olduğunu ortaya koyarak tezkiye etmeye çalışmıştır.[Zehebi’nin cerhi hak etmeyen ravilere dair müdafaa ve tezkiyeleri er-Ruvatu’s-Sikât el-Mütekellem fihim bima la Yûcibu Reddehum adlı eserinde bir arayaya getirilmiş ve Muhammed İbrahim el-Mavsilî tarafından tahkik edilerek Beyrut-1992’de basılmıştır. Eseri tahkik eden tahkike çok emek sarfetmiş, bol ve yararlı dipnotlarla neşrini zenginleştirmiştir. Eserde mecruh olduğu iddia edilen 117 ravinin müdafaası yapılmaktadır. ] Kitabın muhtevasında savunma maksadıyla alınan bazı güvenilir ravilerin olması nedeniyle, bir ravi adı Mizan’da geçtiği için hemen mecruh olarak kabul edilmemelidir.

Sistem olarak İbn Adiy’in el-Kamil’ine son derecede benzeyen bu eserde Zehebi başta İbn Adiy’in mezkur eseri ve İbnu’l-Cevzi’in Kitabu’d-Duafâ ve’l-Metrukîn adlı eseri olmak üzere bu sahada yazılmış diğer bir çok eserden istifade ile bu eserini oluşturmuştur. Basılmış olan nüshasına göre kitap 11053 kişinin biyografisini muhtevidir. Zehebi eserine yazdığı mukaddimede telif ve tasnifte izlediği usulü açıklamış, cerh tadil hakkında bilgi vermiş ve cerh-tadil ıstılahlarını açıklamıştır.

Alfabetik olarak tasnif edilmiş olan eser muhtelif kısımlara ayrılmıştır. Evvela erkek ve kadın ravilerin isimlerini alfabetik olarak sıralar, sonra künyesiyle bilinen erkek ravileri, sonra babasının adıyla bilinenleri, sonra nesep veya lakabıyla bilinenleri, sonra adı meçhul erkek ravileri, sonra arı meçhul kadın ravileri, sonra künyesiyle bilinen kadınları, sonra da adı bilinmeyi “falanın anası veya babası” gibi kaydedilenleri zikreder. Ravilerden Kütüb-i Sitte’de adı geçenleri bu kitaplar için yaygın olarak kullanılan rumuzlarla belirtmiştir.

Eser bir çok defa neşredilmiştir. Bunlardan sonuncusu Ali Muhammed el-Becavi’nin tahkiki ile altı cilt halinde Kahire-1963’te basılmıştır. Eserin son ciltine kullanımı kolaylaştıran indeksler ve fihristler eklenmiştir.[Mizanu’l-İtidal’deki hadisler Ebu Abdirrahman Mahmud b. El-Cezairi tarafından derlenerek Buluğu’l-Amal fi Tertipi Ehadisi Mizani’l-İtidal adıyla Beyrut-1991’de basılmıştır. ]

S.Polat-H.Nazlıgül-S.Doğanay

معرفة الرجال

Marifetu’r-Rical

Yahya b. Maîn, el-İmam Ebu Zekeriyya (233/847)

Müellifin tahkik edilerek istifadeye sunulan eserlerinden, aynı zamanda ilk ve en mühim cerh-tadil kitaplarındandır. Bu eser cerh-tadil imamlarının, bu arada İbn Maîn’in cehr-tadildeki üslubunu göstermesi açısından da mühimdir. Çünkü İbn Main’in kendine has uslubu vardır. Örneğin o bir ravi hakkında “leyse bihi be’sun” dediğinde ona göre o ravi “sika”dır. Ravi hakkında “zayıftır” dediğinde de o savinin “sika” olmadığı ve hadisinin yazılmayacağı anlamına gelmektedir.  İbn Main’in kullandığı özel tabir ve ıstılahlar bazı rical kitaplarının mukaddimelerinde ve onun üzerine yapılan çalışmalarda açıklanmıştır.

Eser sadece rical ile ilgili olmayıp bazı fıkhi konularda ve muhtelif meselelerde müellife sorulan soruları ve cevaplarını da muhtevidir.

Eserde alfabetik veya başka bir sistem takip edilmemiş, rivayetler rastgele sıralanmıştır. Ancak eserin ikinci ciltinin sonuna eklenen mufassal fihristler ve indeksler esreden istifadeyi kolaylaştırmıştır.

Eserin tahkikine yazılan geniş mukaddimede müellifin hayatı eserleri cer-tadildeki metodu genişçe incelenmiştir. Muhammed Kamil el-Kassar (1. Cilt), Muhammed Muti el-Hafız ve Gazve Bedir (2. Cilt) tarafından tahkik edilerek Dımaşk-1985’te basılmıştır.

S.Polat, H.Nazlıgül, S.Doğanay

تذكرة الحفاظ

Tezkiretu’l-Huffaz

ez-Zehebi, Muhammed b. Ahmed (748)

Şemsüddin Ebü Abdillah Muhammed b. Ahmed b. Osman b. Kaymaz b. Abdillah et-Türkmani ez-Zehebi (748/1347) tarafından kaleme alınmış olan Tezkiretü’l-Huffaz, isminden de anlaşılacağı gibi, hadis hafızlarını tanıtmaktadır. Müellifin belirttiğine göre, hafızları ve ravileri güvenilirlik açısından değerlendirme konusunda, kendilerine müracaat edilen zevatı belli tabakalar halinde ihtiva etmektedir. Sahabeden başlayarak hocalarına gelinceye kadar 21 tabaka içinde toplam 1176 biyografi bulunmaktadır.

Eser alfabetik değildir. Faydalanmayı kolaylaştırmak için eserin üçüncü baskısında, sonuna alfabetik fihrist konulmuştur.

Eser basılırken her şahsın adının başına, o kişinin genel sıra içindeki numarasını, kaçıncı tabakanın hangi sırasında bulunduğunu ve Kütüb-i Sitte’den hangilerine ait ricalden olduğunu gösteren rakamlar konmuştur.

Tezkiretü’l-Huffaz’a üç ayrı zeyl yazılmıştır. Bunların ilki müellifin talebesi el-Hüseyni (765/1363), ikinci Fehd el-Mekki (871/1466) ve üçüncüsü de Celaleddin es-Suyuti’ye (911/1505) aittir. Bu üç zeyl de basılmış bulunmaktadır.

Alfabetik olmadığından kullanımı nispeten zor olan bu eserin birkaç farklı baskısı yapılmıştır. Kullanımı kolaylaştırmak için hazırlanan fihrist ve indeks eserin 3. baskısıyla Haydarabad-1956’da neşredilmiştir.