HATTÂBÎ

الخطّابي

Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el- Hattâbî el-Büstî (ö. 388/998)

Eserleri.

1. Beyânü iʿcâzi’l-Kur’ân. Eserde Kur’an’ın lafız ve mânasının i‘câzı ele alınmış, sarfe meselesiyle Kur’ân-ı Kerîm’in geleceğe dair haberler ihtiva eden yönü üzerinde durulmuştur. Kitap Abdülalîm et-Tehâvî (Aligarh 1372/1953) ve Abdullah Sıddîk el-Gumârî (Kahire 1372/1953) tarafından neşredilmiştir. Muhammed Halefullah Ahmed ve Muhammed Zağlûl Sellâm da eseri tahkik ederek Rummânî ve Abdülkāhir el-Cürcânî’nin aynı konudaki eserleriyle birlikte S̱elâs̱ü resâʾil fî iʿcâzi’l-Ḳurʾân içinde yayımlamışlardır (Kahire 1955, s. 17-66). Ömer Muhammed Ömer Bâhâzık’ın şerhettiği kitabı (Şerhu risâleti Beyâni iʿcâzi’l-Ḳurʾân, Dımaşk-Beyrut 1416/1995) Claude-France Audebert uzun bir mukaddimeyle birlikte al-Ḫaṭṭābī et l’inimitabilité du Coran adıyla Fransızca’ya tercüme etmiştir (Damas 1982). Sabbâh Ubeyd Dirâz’ın bu eser üzerinde el-Belâġatü’l-Ḳurʾâniyye ʿinde’l-İmâmi’l-Ḫaṭṭâbî adlı bir çalışması bulunmaktadır (Kahire 1406/1986).

2. Ğarîbü’l-hadis. Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın ve İbn Kuteybe’nin Ğarîbü’l-hadis’lerine almadıkları ya da Hattâbî’nin bu iki âlimin yaptığı izahlara katılmadığı garîb kelimeleri açıklamak amacıyla telif edilmiştir. Eserde uzun bir mukaddimenin ardından sırasıyla merfû hadislerde, sahâbe kavillerinde (mevkuf) ve tâbiîn sözlerinde (maktû) bulunan garîb kelimeler açıklanmaktadır. İçinde garîb kelimelerin yer aldığı hadisler ve haberler senedleriyle birlikte yazılmış, önemli kişilere ait olup senedleri bulunmayan rivayetlerdeki bazı garîb kelimeler eserin sonunda izah edilmiştir. Ġarîbü’l-ḥadîs̱, Abdülkerîm İbrâhim el-Azbâvî’nin tahkiki ve Abdülkayyûm Abdürabbinnebî’nin hadisleri tahrîci ile neşredilmiştir (I-III, Dımaşk 1402-1403/1982-1983).

3. Islahu ğalati(hata’i)’l-muhaddisîn. Tashîhu’l-muhaddissîn li-elfâz mine’l-hadîss adıyla da bilinen eserde Hattâbî, bazı muhaddisler tarafından yanlış rivayet edildiğini söylediği 140 kadar kelimenin doğrusunu göstermiş, bunların bir kısmını da açıklamıştır. Müellif, kaynaklarda müstakil bir eser olarak anılan ve ayrı baskıları da yapılan bu çalışmayı esasen Ġarîbü’l-ḥadîs̱’in son bölümü olarak yazmıştır (Ġarîbü’l-ḥadîs̱, I, 49). İlk defa Burhâneddin ed-Dağıstânî tarafından yayımlanan eseri (Kahire 1355/1936; Delhi 1406) daha sonra Hâtim Sâlih ed-Dâmin (MMİIr., XXXV/4 [1405/1984], s. 289-360; Beyrut 1405/1985; Mekke 1408), Muhammed Ali Abdülkerîm er-Rudeynî (Dımaşk 1407/1987), Hüseyin İsmâil Hüseyin el-Cemel (Beyrut 1409/1988) ve Mecdî Seyyid İbrâhim (Bulak 1409/1988) neşretmiştir. Ayrıca Iṣlâḥu’l-aḫṭâʾi’l-ḥadîs̱iyye elletî yervîha’n-nâsü muḥarrefeten ev melḥûneten adıyla da basılmıştır (Beyrut 1409/1988).

4. Meʿâlimü’s-Sünen. Ebû Dâvûd’un es-Sünen’inin şerhi olup ilk hadis şerhi olarak bilinen eser Ġarîbü’l-ḥadîs̱’ten sonra yazılmıştır. Nüshalarının önemli bir kısmı İstanbul’daki kütüphanelerde bulunan eserin (Sezgin, I, 150) çeşitli baskıları vardır (nşr. Muhammed Râgıb et-Tabbâh, I-IV, Halep 1339-1343/1920-1924, 1351-1353/1932-1934; nşr. İzzet Ubeyd ed-De‘‘âs – Âdil es-Seyyid, I-V, Humus 1389-1394/1969-1974; nşr. Ahmed Muhammed Şâkir - Muhammed Hâmid el-Fıkī, I-VIII, Beyrut 1367-1369/1948-1950 [Münzirî ve İbn Kayyim el-Cevziyye’nin Tehẕîb’leriyle beraber]; nşr. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed, I-IV, 1411/1991 [sadece Hattâbî’nin şerhini ihtiva eden kısımlar]).

5. Aʿlâmü(İʿlâmü)’l-ḥadîs̱ fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Buhârî’nin el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’inin ilk şerhi olan eser kaynaklarda değişik adlarla anılmaktadır (Kitâbü’l-Aʿlâm fî şerḥi meʿânî Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ, Aʿlâmü’s-sünen şerḥu’l-Buḫârî, Aʿlâmü’s-sünen fî şerḥi’l-müşkil min eḥâdîs̱i’l-Buḫârî, Kitâbü Şerḥi’l-Buḫârî, Aʿlâmü’s-sünen fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî, Aʿlâmü’l-muḥaddis̱; bazı kaynaklarda “a‘lâm” kelimesinin “i‘lâm” olarak harekelendiği görülmektedir). Hattâbî bu eserini Meʿâlimü’s-sünen’den sonra yazmakla beraber bu iki şerhini âdeta birbiriyle bütünleştirmiştir. Zira her iki kitapta bulunan hadisleri ikinci defa şerhetmemiş, bunları kısaca açıklasa bile önceki şerhine atıfta bulunmuştur. Bu sebeple Aʿlâmü’l-ḥadîs̱’te el-Câmiʿu’ṣ-ṣâḥîḥ’teki hadislerin ancak 1238’inin şerhi bulunmaktadır. Esasen Hattâbî’nin Ebû Dâvûd’un eserini fıkıh açısından, Buhârî’nin eserini de itikad açısından şerhettiği söylenebilir. Aʿlâmü’l-ḥadîs̱ üzerinde Muhammed b. Sa‘d b. Abdurrahman Âl-i Suûd doktora çalışması yapmış (1984, Câmiatü Ümmi’l-kurâ), daha sonra bu çalışma Aʿlâmü’l-hadîs̱ fî şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî adıyla yayımlanmıştır (I-IV, Mekke 1409/1988). Salih Karacabey de Hattâbî’nin bu iki şerhini dikkate alarak bir doktora tezi hazırlamıştır (bk. bibl.). Müellifin bazı kaynaklarda ʿİlmü’l-ḥadîs̱ adıyla kaydedilen eseri Aʿlâmü’l-ḥadîs̱’ten ibarettir.

6. Kitâbü Şeʾni’d-duʿâʾ. Tefsîru esâmiʾi’r-rab ʿazze ve celle, Tefsîrü’l-esmâʾ ve’d-daʿavât, Şerḥu’l-esmâʾi’l-ḥüsnâ, Şerḥu’d-Daʿavât li-Ebî Ḫuzeyme, Şerḥu edʿiyeti’l-meʾs̱ûre, Şeʾnü’d-duʿâʾ, Şeʾnü edʿiyeti’l-meʾs̱ûre ve Kitâbü’d-Duʿâʾ adlarıyla da anılan eser, duanın mahiyeti ve itikadî yönü hakkında âyet ve hadislere dayalı açıklamalarla başlamakta, İbn Huzeyme’nin el-Esmâʾü’l-ḥüsnâ’sının şerhi ile devam etmekte, ardından müellifin esmâ-i hüsnâ ile ilgili olarak İbn Huzeyme’nin dışında bir senedle tesbit ettiği hadislere ve şerhlerine yer verilmektedir. Ahmed Yûsuf ed-Dekkāk dört nüshasını esas alarak eseri Şeʾnü’d-duʿâʾ adıyla yayımlamıştır (Dımaşk 1404/1984).

7. Kitâbü’l-ʿUzle (Kitâbü’l-İʿtiṣâm bi’l-ʿuzle). Müellif bu eserinde uzlet konusunu hadislere dayanarak ele almıştır. Önce Kahire’de neşredilen eser (1352), daha sonra Burhâneddin ed-Dağıstânî’nin tashih ve notlarıyla birlikte İzzet Attâr (Kahire 1356/1937), Kusay Muhibbüddin el-Hatîb (Kahire 1385), Abdülgafûr Süleyman el-Bündârî (Beyrut 1405/1985), Âdil Abdülmevcûd (Kahire 1987) ve Yâsîn Muhammed es-Sevvâs (Dımaşk-Beyrut 1407/1987) tarafından yayımlanmıştır.

Kaynaklarda Hattâbî’nin şu eserleri de zikredilmektedir:

Maʿrifetü’s-sünen ve’l-âs̱âr, eṭ-Ṭıbbü’n-nebevî (Mesʾele fi’ṭ-ṭıb), Delâʾilü’n-nübüvve, Mesʾele fî İbni’ṣ-Ṣayyâd. Ayrıca onun fıkha dair Tefsîrü’l-luġa elletî fî Muḫtaṣari’l-Müzenî adlı bir çalışmasından, kelâm ve kelâmcıların aleyhinde kaleme aldığı Kitâbü’l-Ġunye ʿani’l-kelâm ve ehlih ile Kitâbü Şiʿârü’d-dîn fî uṣûli’d-dîn (Şiʿârü’d-dîn ve berâhînü’l-müslimîn), Kitâbü’s-Sirâc, Kitâbü’ş-Şicâc (Kitâbü’ṣ-Ṣıḥâḥ, Kitâbü’n-Necâḥ) adlı kitaplarından söz edilmektedir. Kitâbü’l-ʿArûs ve Kitâbü’l-Cihâd adlı eserler de Hattâbî’ye nisbet edilmektedir.

Salih Karacabey, DİA