HANEFİ MEZHEBİ LİTERATÜRÜ

I. Zahiru’r-Rivaye: İmamı Azam(150) ve talebeleri İmam Muhammed(189) ve İmam Ebu Yusuf’un(183) tevatür yolla gelen görüşleri

1.el-Asl: İmam Muhammed’in ilk yazdığı kitap. İmam Muhammed’in en geniş kitabı olduğu için Mebsut da denir.

2. el-Camiu’s-Sağir: Ebu Yusuf aracılığıyla İ. Azam’dan gelen görüşler.

Leknevi buna bir şerh yazdı: en-Nafiu'l-Kebir. Tek cilttir.

3. el-Camiu’l-Kebir: İmam Muhammed'in direk İmam-ı Azam’dan aldığı görüşlerini içerir.

4. es-Siyeru’s-Sağir: Uluslar arası hukukla ilgili bir eser. İNDİR

5. es-Siyeru’l-Kebir: İmam Evzaî, Siyeru’s-Sağir’i görünce “Kufeliler ne anlar bu işten” deyip İ.Muhammed'i eleştirmesi üzerine İmam daha kapsamlı bu eseri hazırladı.

6.ez-Ziyadat: Bütün bu beş kitaba yapılan ziyadelerdir.

II. Nadiru’r-Rivaye: İmamı Azam ve talebelerinin bize ahad yolla gelen rivayetleridir. Bunlar:

İmam Muhammed’in Eserleri:

1. el-Hücce ala ehli’l-Medine: İmam Muhammed, Medine dönüşü bazı fikirleri değişti. Bu kitapta değişmeyen düşüncelerini İmam Malik’e karşı savunmak için yazdı. 4 cilttir.

2.Kitabu’l-Asar: İmamı Azam’ın rivayetleri var. Hadis sayısı azdır. Daha çok sahabe sözleri var. Tek cilt.

3. Kitabu’l-Kesb: Kazanç ve ticaretle ilgili bir kitap.

İmam Ebu Yusuf’un Eserleri:

1.Kitabu’l-Asar: İmamı Azam’ın rivayetleri.

2. İhtilafu Ebi Hanife ve İbni Ebi Leyla: İlk yazılan hilaf kitaplarındandır.

3. Kitabu’l-Harac: Harun Reşid için yazdığı vergi hukuku ile ilgili bir eser.

III. Temel Metinler ve Şerhleri.

Hanefi mezhebinde el kitabı mahiyetinde ilk eser Ebu Ca'fer et-Tahavî'nin(321/933) el-Muhtasar'ıdır.

Hakimü’ş-Şehid Mervezi, Zahirü’r-Rivaye’yi alıp tekrarları çıkarmak suretiyle el-Kafî adlı eserini meydana getirdi. Şemsu'l-Eimme es-Serahsî(483) bu eseri el-Mebsut adıyla şerhetti.

Kudurî(428/1037), Hanefi mezhebinin en meşhur el kitaplarından biri olan el-Muhtasar'ı telif etti. Hanefi literatüründe Kitab deyince Kudurî'nin bu kitabı kastedilir. Bu eser üzerinde 30 civarında şerh çalışması yapılmıştır. En meşhur şerhleri;

1- Ebu Bekir el-Haddad'ın el-Cevheretu'n-Neyyire ve es-Siracu'l-Vehhac adlı şerhleri

2- Abdulğanî el-Meydanî'nin el-Lübab fi şerhi'l-Kitab adlı şerhi

Alaeddin es-Semerkandî'nin(539/1144) Tuhfetu'l-Fukaha adlı eseri Kudurî'nin el-Muhtasar'ına dayanmakla birlikte o zamana kadar kaleme alınan eserlerden farkı bir sistematiğe sahiptir. Kudurî'nin eserini ikmal, izah ve delillerle temellendirme maksadıyla kaleme alınan Tuhfetu'l-Fukaha tertip usulu ve terminolojinin geliştirilmesi bakımından ileri bir merhaleyi temsil eder.

Semerkandî'nin talebesi olan Kasanî(587), bu eseri tertip ve metot bakımından örnek alarak Bedaiu's-Sana'î'yi telif etti. Hanefi tabakat kitablarında bu eser Tuhfetu'l-Fukaha'nın şerhi olarak gösteriliyorsa da aslında klasik şerhlerle benzerliği bulunmayan Kasanî'nin eseri orjinal bir çalışma olup gerek muhteva gerekse metot bakımından Semerkandî'nin eserini aşmıştır.

Kasanî'nin çağdaşı Burhaneddin el-Merğınanî'nin el-Hidaye adlı kitabı, müteahhirin devri Hanefi uleması arasında en çok rağbet gören eserlerin başında gelir. Eser, aynı müellifin Şeybanî'nin el-Camiu's-Sağir'i ile Kudurî'nin el-Muhtasar'ına dayanarak telif ettiği Bidayetu'l-Mübtedî'nin şerhidir.

el-Hidaye üzerine altmış civarında şerh ve haşiye yazılmış olup en meşhurları şunlardır;

1- Bedreddin el-Aynî, el-Binaye

2- İbnu'l-Hümam, Fethu'l-Kadir

3- Ekmeleddin el-Babertî, el-İnaye

4- Celaleddin el-Kurlanî, el-Kifaye

el-Hidaye'nin tahricleri arasında en meşhurları ise şunlardır;

1- Zeylaî, Nasbu'r-Raye

2- İbn Hacer, ed-Diraye

3- Aladuddin İbn Türkmanî(750), el-Kifaye fi Marifeti Ehadisi'l-Hidaye

Mütunu Erbaa olarak bilinen Müteahhirun devri Hanefi alimleri arasında meşhur olan dört eser;

1- Abdullah b. Mahmud el-Mevsilî(638/1284), el-Muhtar. Ebu Hanife'nin görüşleri esas alınarak yazılmış bir muhtasardır ve yine müellifi tarafından el-İhtiyar li-ta'lili'l-Muhtar adıyla şerhedilmiştir.

2- Muzafferuddin İbnu's-Saatî(694/1295), Mecmau'l-Bahreyn. Kudurî'nin el-Muhtasar'ı ile Ebu Hafs Necmeddin en-Nesefî'nin el-Manzumetu'n-Nesefiyye'si esas alınarak teli edilmiştir.

3- Ebu'l-Berekat en-Nesefî(710/1310), Kenzu'd-Dekaik. Otuz civarındaki şerhleri arasında en meşhurları;

a-Fahreddin Osman b. Ali ez-Zeylaî(743), Tebyinu'l-Hakaik

b-Bedruddin el-Aynî, Remzu'l-Hakaik

c-Ebu'l-Kasım es-Semerkandî, Mustahlasu'l-Hakaik

d-Zeynuddin İbn Nüceym(970), el-Bahru'r-Raik

e-Molla Miskin, Şerhu Kenzi'd-Dekaik

4- Tacu'ş-Şeria, Vikayetu'r-Rivaye. Tac'ın torunu Sadru'ş-Şeria Vikaye'yi ihtisar edip en-Nukaye adıyla yeni bir eser yazdı. Molla Aliyyu'l-Karî, Nukaye'yi Fethu babi'l-İnaye adıyla şerhetti.

Hicri VII. yüzyılda yazılan bir diğer muhtasar metin de Şemseddin Konevî'ye ait Düreru'l-Bihar'dır. İbnu's-Saatî'nin Mecamu'l-Bahreyn'ine Ahmed b. Hanbel, Şafii ve Malik'in görüşlerinin ilavesiyle telif edilen eser üzerine çok sayıda şerh yazılmıştır.

Hicri IX ve X. yüzyılda kaleme alınan, Osmanlı Devletinin bir nevi yarı resmi hukuk külliyatı olarak rağbet görmüş, asırlarca kadı, müftü ve müderrislerin müracat kitapları olan iki metin vardır.

a- Molla Hüsrev, Düreru'l-Hükkam. Bu eser müellifin Ğureru'l-Hükkam adlı eserinin şerhidir. Dürer'in yirmiye yakın şerhi vardır. Bunlar arasında Mehmed Vanî Efendi, Şürünbilalî, Nuh b. Mustafa, Abdulhalim b. Pir Kadem ve Ebu Said el-Hadimî'ye ait olanları önemlidir.

b- İbrahim el-Halebî, Mülteka el-Ebhur. Mütunu Erbaa'dan derlenen Mülteka'nın şerhleri arasında Şeyhizade'nin "Damad" diye meşhur olan Mecmau'l-Enhur'u ile Haskefî'nin ed-Dürrü'l-Münteka'sı yer almaktadır.

Şemseddin et-Timurtaşî(1004/1596) Tenviru'l-Ebsar adlı bir eser yazdı. Haskefî bunu ed-Dürrü'l-Muhtar adıyla şerhetti. Bu şerhe iki haşiye yazıldı;

a- Ahmed b. Muhammed et-Tahtavî, Haşiye ale'd-Dürri'l-Muhtar

b- İbn Abidin(1252/1836), Reddu'l-Muhtar ale'd-Dürri'l-Muhtar. Bu eser, başlangıçtan müellifin zamanına kadar kaleme alınmış hemen bütün temel Hanefi kaynaklarına dayanması, hükümlerin dayandığı delilleri göstermesi, mezhepteki zayıf, sahih ve muteber görüşlere işaret etmesi bakımından önem taşır.

IV. Fetava, Vakıat, Nevazil Kitapları: Bu gruba giren eserler, Ebu Hanife ve talebelerinin ardından ictihad asrının sonlarına kadar gelen müteahhirin müctehidlerinin kendi zamanlarında ortaya çıkan ve mezhep imamı ve talebelerinden herhangi bir rivayet bulamadıkları yeni meseleler hakkında verdikleri hükümleri ihtiva etmektedir.

Bu türdeki ilk eser, bilindiği kadarıyla Ebu'l-Leys es-Semerkandî'nin(373/983) en-Nevazil adlı eseridir. Belli başlı diğer eserler ise şunlardır;

Ebu'l-Abbas en-Natıfî, el-Vakıat ve el-Ecnas

Suğdî, en-Nütef fi'l-Fetava

Muhammed b. İbrahim el-Hasırî, el-Havî fi'l-Fetava

Yusuf b. Ali el-Cürcanî, Hizanetu'l-Ekmel

Sadru'ş-Şehid, Vakıatu'l-Hüsamî, el-Fetaval-Kübra ve el-Fetava's-Süğra

Ebu'l-Feth el-Velvalicî, el-Fetava'l-Velvaliciyye

İftiharuddin Tahir b. Ahmed el-Buharî, Hülasatu'l-Fetava

Rükneddin Abdurrahman b. Muhammed el-Kirmanî, Cevahiru'l-Fetava

Radiyyuddin es-Serahsî, el-Muhitu'r-Radavî

Ahmed b. Musa el-Keşşî, Mecmau'n-nevazil ve'l-havadis ve'-vakıat

Kaynaklar; Hayreddin Karaman, İslam Hukuk Tarihi; Osman Keskioğlu, Fıkıh Tarihi ve İslam Hukuku; Ahmet Özel, TDVİA, "Hanefi Mezhebi" mad