Nasbu'r-Râye. Zeylaî

نصب الراية لأحاديث الهداية

Naṣbü’r-râye

Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Muhammed ez-Zeylaî (ö. 762/1360)

Hidaye'deki hadislerin tahricini yapan eser

Tam adı Nasbü'r-râye li-tahrîci ehâdîsi’l-Hidâye olan eser, türünün en önemli örneklerinden olup eseri farklı kılan özelliklerinin başında Hanefî mezhebinin yanı sıra diğer üç mezhebin delillerini de ihtiva etmesi gelir. Zeylaî, el-Hidâye’deki bir hadisi kaydettikten sonra onu zikreden sahâbî râvileri ve rivayetleri kaynaklarıyla birlikte nakleder. Hanefî mezhebinin delil aldığı hadislerde bir zaaf varsa onu da belirtir. Mergīnânî’nin verdiği hadisin metniyle hadis kaynaklarında yer alan metin arasında farklar varsa bu tür rivayetler için “garîb” veya “garîb cidden” tabirini kullanır. Konuyla ilgili merfû hadislerin ardından mevkuf ve maktû rivayetleri nakleder. Bu rivayetler hakkında kendisinden önce yapılan eleştirileri aktarır; kısmen kendi eleştirilerine de yer verir. Daha sonra diğer mezheplerin delillerini ayrıntılı biçimde kaydeder. Geçmiş âlimlerin sözlerini zaman zaman tenkit eder. Hocası İbnü’t-Türkmânî onun en çok eleştirdiği isimlerden biridir. Naṣbü’r-râye ahkâm hadisleri konusunda Bedreddin ez-Zerkeşî, İbnü’l-Mülakkın, İbn Hacer el-Askalânî ve Süyûtî gibi müelliflerin en önemli kaynaklarındandır. Kütüb-i Sitte yanında İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾı, Ebû Dâvûd et-Tayâlisî, Abd b. Humeyd, İshak b. Râhûye, Ebû Avâne el-İsferâyînî, Abdullah b. Zübeyr el-Humeydî, Ahmed b. Hanbel, Ebû Ya‘lâ el-Mevsılî ve Bezzâr’ın el-Müsned’leri, İbn Ebû Şeybe ve Abdürrezzâk b. Hemmâm’ın el-Muṣannef’leri, Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī’nin es-Sünenü’l-kübrâ’sı, el-Ḫilâfiyyât’ı ve Delâʾilü’n-nübüvve’si, Hâkim en-Nîsâbûrî’nin el-Müstedrek’i, Dârekutnî’nin es-Sünen’i, İbn Sa‘d’ın eṭ-Ṭabaḳāt’ı, Ukaylî ve İbn Adî’nin eḍ-Ḍuʿafâʾları, İbn Hibbân’ın es̱-S̱iḳāt’ı ile el-Mecrûḥîn’i, Hatîb el-Bağdâdî’nin Târîḫu Baġdâd’ı, Mizzî’nin Tehẕîbü’l-Kemâl ve Tuḥfetü’l-eşrâf’ı, Zehebî’nin Mîzânü’l-iʿtidâl’i Zeylaî’nin yararlandığı ve telhisler yazdığı pek çok eser arasında zikredilebilir. Şemseddin İbn Abdülhâdî’nin Tenḳīḥu’t-Taḥḳīḳ’ini ve İbn Kesîr’in Tefsîr’ini kaynak olarak kullanması (Naṣbü’r-râye, II, 10) Zeylaî’nin akranı âlimlerden de istifade ettiğini gösterir. Mevcut haliyle kullanışlı bir eser niteliği taşımayan Naṣbü’r-râye’nin nihaî şeklini almış bir eser olduğunu söylemek güçtür. Nitekim İbn Hacer el-Askalânî ve Kāsım b. Kutluboğa, eserin bazı nüshalarında Zeylaî’nin kendi el yazısıyla kaydettiği notlar bulunduğunu tesbit etmişlerdir; söz konusu notlar bu konuda mukayeseli bir çalışma yapan Muhammed Avvâme tarafından ayrıntılı biçimde zikredilmiştir. Râvi tenkidinde gevşek davranması, yer yer çelişkilere düşmesi, kaynaklara atıflarında zühullerinin bulunması ve el-Hidâye’deki hadislerin tamamını tahriç etmemesi Zeylaî’nin eleştirilen yönleridir (Muhammed Avvâme, s. 200 vd.). el-Hidâye’de geçtiği halde onun tahriç etmediği hadisleri Kāsım b. Kutluboğa Münyetü’l-elmaʿî fîmâ fâte min taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Hidâye li’z-Zeylaʿî adlı risâlesinde ele almış (nşr. M. Zâhid Kevserî, Kahire 1369/1950), bu risâle Naṣbü’r-râye ile birlikte birkaç defa basılmıştır (Kahire 1393/1973; Beyrut 1416/1996). Naṣbü’r-râye, İbn Hacer el-Askalânî tarafından ed-Dirâye fî taḫrîci (telḫîṣi, münteḫabi) eḥâdîs̱i’l-Hidâye adıyla ihtisar edilmiştir (Delhi 1299, 1327; Leknev 1301; nşr. Abdullah Hâşim el-Yemânî, Kahire 1384/1964; Beyrut, ts.). Eserin muhtelif neşirleri mevcuttur (I-IV, Leknev 1301; Kahire 1357, 1393; Beyrut 1393, 1407/1987). Muhammed Avvâme, Dirâse ḥadîs̱iyye muḳārene li-Naṣbi’r-râye ve Fetḥi’l-Ḳadîr ve Münyeti’l-elmaʿî adlı çalışmayla birlikte eseri yeniden yayımlamıştır (Beyrut 1418/1997). Avvâme bu eserinde önceki neşirlerde mevcut hataları düzeltmiş, M. Zâhid Kevserî’nin Naṣbü’r-râye için “sunuş” mahiyetinde kaleme aldığı, daha sonra müstakil baskısı yapılan Fıḳhü ehli’l-ʿIrâḳ ve ḥadîs̱ühüm adlı risâle ile İbn Kutluboğa’nın Münyetü’l-elmaʿî’sini de bu cilde aktarmıştır. Naṣbü’r-râye’de tanıtılan râviler hakkında Hâfız Senâullah Zâhidî (Küveyt 1408), eserdeki rivayetler hakkında Adnân Ali Şellâk (Beyrut 1988) tarafından birer fihrist hazırlanmıştır.