الفصول في الأصول

el-Fusûl fi’l-usûl

Hanefî âlimi Cessâs’ın (ö. 370/981) fıkıh usulüne dair eseri.

         Kerhî’nin, Hanefî imamlarınca ortaya konulan görüşlerin dayandığı ilke ve kuralları (kavâid) tesbit amacıyla kaleme aldığı risâle bir tarafa bırakılırsa Hanefî/fukaha metoduna göre yazılmış fıkıh usulüne dair kitaplar arasında günümüze ulaşan ilk eserdir.

Cessâs, hocası Kerhî’nin vefatının (340/952) ardından Bağdat Hanefî ilim muhitinde onun yerini almış ve eserini bu dönemde yazmıştır. Cessâs’ın hayatının son devirlerinde telif ettiği Aĥkâmü’l-Ķur’ân’ın girişindeki ifadesinden el-Fusûl’ü bu kitabına mukaddime olmak üzere kaleme aldığı, böylece âyetlerden elde edilen fıkhî ahkâmın usul temeli de verilerek bir bütünlüğün hedeflendiği anlaşılmaktadır.

Cessâs 105 bölüme (bab) ayırdığı eserinde bölüm başlıkları altında bazan tek bir konuyu, bazan da birden fazla konuyu ele alır. Kimi zaman bir babı “fasıl” başlığıyla alt konulara ayırır. Aynı konuya ilişkin meselelerin genel bir başlık altında verilmesi yerine özellikle geniş kapsamlı konularda her meselenin müstakil başlıklarla ele alındığı görülmektedir.

el-Fuśûl bazıları eksik dört nüshaya dayanarak Uceyl Câsim en-Neşemî tarafından yayımlanmıştır (I-IV, Küveyt 1405-1409/ 1985-1989, 1414/1994). Eserin mukaddimesi bütün nüshalarda eksik olduğundan nâşir müellifin Ahkâmü’l-Ķur’ân adlı tefsirinin mukaddimesini esas alıp kısa bir mukaddime oluşturma yoluna gitmiş, kitabın baş tarafında eksik olan “âm” konusuyla ilgili mâlûmatı da sonraki Hanefî usul kitaplarından Cessâs’a nisbet edilen görüşleri bir araya getirerek tamamlamaya çalışmıştır (I, 30-37). el-Fusûl’ü Muhammed Muhammed Tâmir de neşretmiştir (I-II, Beyrut 1420/2000). Eser, ilk dönemden itibaren başta Hanefî ilim çevreleri olmak üzere geniş kabul görmekle birlikte üzerinde herhangi bir şerh, ihtisar vb. çalışma tesbit edilememiş, modern dönemde ise birçok çalışma yapılmıştır.

PDF olarak İNDİR: Cilt 1,   Cilt 2,   Cilt 3,   Cilt 4

Eserle ilgili akademik çalışmalar:

Peşâver Üniversitesi’nde doktora tezi olarak eseri neşre hazırlayan Saîdullah el-Kādî (1976) ictihad ve kıyas bölümlerini yayımlamış: el-Fuśûl fi’l-uśûl: Ebvâbü’l-ictihâd ve’l-ķıyâs, Lahor 1981).

Semîh Ahmed Hâlid Es‘ad, Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de yüksek lisans tezi şeklinde eserin bir kısmını neşre hazırlamış: Tahkiku Usûli’l-Cessâs min bâbi’l-icmâ’ ilâ nihâyeti bâbi’l-ķıyâs, 1402)

 Züheyr Şefîk el-Kübbî de geniş bir incelemeyle birlikte (s. 7-136) icmâ bölümünü yayımlamıştır: Ebû Bekir el-Cessâs, el-İcmâ’: Dirâse fî fikretihi min hilâli tahkīki bâbi’l-icmâ’, Beyrut 1413/1993.

Kitap üzerine Türkiye’de yapılan yüksek lisans tezleri de şunlardır:

Hakkı Aydın, Cessâs’ın Kitabu Usuli’l-fıkhı ile Debûsî’nin Takvimü’l-edille’sinin Karşılaştırmalı Olarak Tanıtılması (1985, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü)

Soner Duman, Cessâs’ın el-Fusûl fi’l-usûl Adlı Eserinde İllet Kavramı (2000, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü)

Ayşe Küsmez, Cessâs’ın İcmâ Anlayışı (2003, AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü)

Ali Can, Cessas’ın el-Fusul fi’l-usul Adlı Eserinde İcma Kavramı (2003, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü)

Mustafa Gınbıroğlu, İslam Hukuk Metodolojisinde Âhâd Haber ve Cessâs’ın Âhâd Habere Yaklaşımı (2006, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü)

Emine Yazıcıoğlu, Klasikleşme Sürecinde Hanefî Fıkıh Usûlünde Akıl-Vahiy İlişkisi (Cessas ve Debusî Örneği) (2008, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü)

Tayip Nacar, Cessâs’ın el-Fusûl Adlı Eserindeki Asılların Tespiti (2009, Rize Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü)

Mustafa Çil, İctihadda Hata-İsabet Tartışması (Cessas’ın el-Fusul fi’l-usul Adlı Eseri Ekseninde) (2010, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü).

Soner Duman, TDVİA