A’lâmü’l-Hadis fî Şerhi Sahihi’l-Buhârî

أعلام الحديث في شرح صحيح البخاري

A’lâmü(İ’lâmü)’l-Hadis fî Şerhi Sahihi’l-Buhârî

Hattabî

Ebû Süleymân Hamd (Ahmed) b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb el- Hattâbî el-Büstî (ö. 388/998)

Buhârî’nin el-Câmiu’s-Sahih’inin ilk şerhi olan eser kaynaklarda değişik adlarla anılmaktadır (Kitâbü’l-Aʿlâm fîşerhii me’ân’i Câmii’s-Sahih, Aʿlâmü’s-sünen şerhu’l-Buhârî, Aʿlâmü’s-sünen fîşerhi’l-müşkil min ehâdîs̱i’l-Buhârî, Kitâbü Şerhi’l-Buharî, Aʿlâmü’s-sünen fî şerhi Sahihi’l-Buhârî, Aʿlâmü’l-muhaddis; bazı kaynaklarda “a‘lâm” kelimesinin “i‘lâm” olarak harekelendiği görülmektedir). Hattâbî bu eserini Me’âlimü’s-Sünen’den sonra yazmakla beraber bu iki şerhini âdeta birbiriyle bütünleştirmiştir. Zira her iki kitapta bulunan hadisleri ikinci defa şerhetmemiş, bunları kısaca açıklasa bile önceki şerhine atıfta bulunmuştur. Bu sebeple Aʿlâmü’l-Hadîs’te el-Câmiu’s-Sahih’teki hadislerin ancak 1238’inin şerhi bulunmaktadır. Esasen Hattâbî’nin Ebû Dâvûd’un eserini fıkıh açısından, Buhârî’nin eserini de itikad açısından şerhettiği söylenebilir.

A’lâmü’l-Hadis ile ilgili çalışmalar

*Eser ile ilgili Muhammed b. Sa‘d b. Abdurrahman Âl-i Suûd doktora çalışması yapmış (1984, Câmiatü Ümmi’l-kurâ), daha sonra bu çalışma A’lamu’l-Hadis fî şerhi Sahihi’l-Buhârî adıyla yayımlanmıştır. (I-IV, Mekke 1409/1988).

*Salih Karacabey de Hattâbî’nin bu iki şerhini dikkate alarak bir doktora tezi hazırlamıştır. Bkz. Salih Karacabey, Hattâbî’nin Hadis İlmindeki Yeri ve Şerh Metodu (Doktora tezi, 1990, Uuludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü)

Eseri PDF olarak İNDİR

Umdetu'l-Karî. Aynî

UMDETÜ’l-KĀRÎ

عمدة القاري

Bedreddin el-Aynî (ö. 855/1451) tarafından yazılan Ṣaḥîḥ-i Buḫârî şerhi.

Büyük Türk âlimi Gaziantepli Aynî’nin (ö. 855/1451) bu eseri, Fethu’l-bârî ile birlikte Ṣaḥîḥ-i Buḫârî şerhleri içinde en fazla itibar görenidir. Aynî şerhini 1418 yılında yazmaya başlamış ve 1443’te tamamlamıştır. Firebrî’nin talebelerinden Küşmîhenî, Şebevî ve Hamevî nüshalarına sahip olduğu bilinmekle beraber belli bir nüshayı esas almadığı anlaşılmaktadır. Ebû Zer nüshası ile Yûnînî nüshasından hiç bahsetmemesi ise dikkat çekicidir. Zaten Aynî, İbn Hacer ve Kastallânî’nin aksine nüsha farklarından pek az söz etmektedir. İlk hadisin şerhinde takip ettiği, hadisi otuz değişik açıdan inceleme metodunu ikinci hadisten itibaren azaltarak terketmiş, daha sonra rivayetleri beş altı yönden ele almakla yetinmiştir. Babların birbiriyle ve hadislerin ait oldukları babla ilgisini belirterek şerhe başlayan Aynî, genellikle “Beyânü ricâlihî” başlığı altında hadisin senedinde bulunan râvileri ilk geçtikleri yerde haklarında yeterli bilgi vererek tanıtır ve ne derece güvenilir olduklarını belirtir. “Beyânü letâifi isnâdihî” başlığı ile senedin özelliklerini söz konusu ederek isnad zincirinde kullanılan sîgaları, râvilerin birbiriyle olan ilgisini, memleketlerini, hangi nesle mensup olduklarını zikreder. “Beyânü ta‘addüdi mevzı‘ihî ve men ahrecehû gayrühû” kısmında hadisin Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’de başka hangi bölümlerde nasıl bir isnadla tekrarlandığını ve Kütüb-i Sitte müelliflerinden kimlerin onu kitaplarına aldığını söyler. “Beyânü’l-lugat ve i‘râbihî” kısmında hadiste geçen kelimeleri birer birer ele alarak onların mânalarını ve gramer açısından durumlarını açıklar. “Beyânü istinbâti’l-ahkâm” başlığı altında ise hadisten elde edilen fıkhî neticeleri sayar. Önemli gördüğü bazı bahislerin sonunda ve daha çok “el-Es’ile ve’l-ecvibe” başlığı altında hadisin ihtiva ettiği diğer önemli konuları ele alır. Eserini böyle düzenlemekle Aynî okuyucularının karşılaşabileceği çeşitli problemleri halletmiş, râvilerin hal tercümesi, metinde geçen kelimelerin izahı ve edebî incelikleri gibi hususlarda doyurucu bilgiler vermiştir.

İbn Hacer el-Askalânî’ye, hadislerdeki edebî incelikleri ve benzeri hususları ele alması sebebiyle ʿUmdetü’l-karî’yi kendi eserine tercih edenler bulunduğu söylenmiş, o da Aynî’nin bu hususları Hanefî âlimi Rükneddin Ahmed b. Muhammed b. Abdülmü’min el-Kırîmî’nin tamamlanmamış Ṣaḥîḥ-i Buḫârî şerhinden iktibas ettiğini, kendisi ise eksik olması sebebiyle bu eseri kaynakları arasına almadığını söylemiştir. Aynî’nin en çok faydalandığı eserlerin başında Fethu’l-bârî gelmektedir. Şerhini yazmaya ara verdiği zamanlarda bile İbn Hacer’in çalışmalarını -onun yakın talebesi Burhâneddin b. Hızır’ın yardımıyla- devamlı surette takip etmiş ve bazan bu eserin uzun bir bölümünü isim vermeden iktibas etmekte mahzur görmemiştir. Bunun yanında Şâfiî olan İbn Hacer’in Hanefî mezhebinin görüşlerine ters düşen fikirlerini isim vermeksizin, “kale ba‘zuhum” diyerek ağır bir dille tenkit etmekten de geri durmamıştır. İbn Hacer, eserinin hükümdarlar tarafından takdir edilmesinin Aynî’yi kıskandırdığını söyleyerek onun tenkitlerinin bir kısmını İntikadü’l-iʿtirâz adlı risâlesinde cevaplandırmaya çalışmışsa da eserini tamamlamaya ömrü yetmemiştir. Fuat Sezgin’in, bu eseri tanıtırken tam tersine kitabın Fethu’l-bârî’deki itirazlara Aynî’nin verdiği cevaplardan meydana geldiğini söylemesi (GAS, I, 121) bir zühul olmalıdır. ʿUmdetü’l-karî on bir cilt halinde İstanbul’da (1308-1311), yirmi beş cilt olarak da Kahire’de (1348) yayımlanmıştır.

M.Yaşar Kandemir, TDVİA

25 Ciltlik eseri PDF olarak indirmek için tıklayınız

el-Mu'lim bi-fevaidi Müslim. Mazerî(536)

المعلم بفوائد مسلم

el-Mu'lim bi fevaidi Müslim

Mazerî(536/1141)

el-Mu'lim bi-fevâidi Müslim. Sicilyalı muhaddis ve fakih Mâzerî’nin (ö. 536/1141) bu eseri bilindiği kadarıyla Sahîh-i Müslim’in ilk şerhidir. Hadisler baştan sona kadar şerhedilmeyip gerekli görülen yerlerde açıklamalar yapılmıştır. Şerhte daha çok hadislerdeki ince mânaların yakalanmasına ve elde edilebilecek hükümlerin ortaya çıkarılmasına gayret edilmiştir. Muhammed eş-Şâzelî tarafından neşredilen (I-III, Tunus 1987-1988) eserin pek fazla olmayan yazma nüshalarından birine ait I. cilt Köprülü Kütüphanesi’nde (nr. 329, 163 varak), II. cilt de Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde (III. Ahmed, nr. 414, 194 varak) bulunmaktadır. Diğer ülkelerdeki nüshaları eksiktir (bk. Sezgin, I, 136).

Kadî İyâz el-Mu'lim'de gördüğü birtakım noksanları tamamlamak maksadıyla İkmâlü’l-Mu'lim bi-fevâidi Müslim adıyla bir şerh yazmıştır. el-Mu'lim bizzat Mâzerî tarafından yazılmayıp talebelerinin ders sırasında tuttuğu notların birleştirilmesiyle meydana geldiği için bazı yanlışlar ihtiva ettiğini, ayrıca eserde Müslim’in tertip tarzına uymayan bazı tasnif hataları bulunduğunu söyleyen Kadî İyâz, gerekli gördüğü yerlerde kendi şerhini bir zeyil mahiyetinde yazmıştır. Eserin mevcut nüshalarının çoğu İstanbul kütüphanelerindedir. Bunlar arasında en mükemmeli, Nuruosmaniye’deki nüshadır.

Tunuslu Muhammed b. Hilfe b. Ömer el-Veştâtî el-Übbî de (ö. 827/1424) İkmâlü’l-Mu'lim üzerine İkmâlü İkmâli’l-Mu'lim adlı bir eser kaleme almıştır. Kendinden önce Mâzerî, Kadî İyâz, Ahmed b. Ömer el-Kurtubî ve Nevevî tarafından yazılan Sahîh-i Müslim şerhlerinden çokça faydalanmış, bu kaynaklardan nakil yaparken Mâzerî için “mim”, Kadî İyâz için “ayn”, Kurtubî için “tâ”, Muhyiddin en-Nevevî için “dâl” rumuzlarını kullanmış, yer yer kendisi de ilâvelerde bulunmuştur. “eş-Şeyh” kısaltmasıyla da İbn Arefe diye tanınan hocası Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Arefe’yi kastetmiştir. İstanbul kütüphanelerinde birçok nüshası bulunan eser yayımlanmıştır (I-VII, Kahire 1328).

Daha sonra Muhammed b. Yûsuf es-Senûsî (ö. 895/1490), Übbî’nin şerhini esas alarak onu ihtisar etmiş ve bir miktar ilâvede bulunmuştur. Übbî’den farklı olarak Nevevî’nin eseri için “hâ” (ح), Übbî’nin eseri için de “bâ” rumuzunu kullanmış, yazdığı bu şerhe Mükmilü İkmâli’l-İkmâl adını vermiştir. Kitap Übbî’nin şerhiyle birlikte Kahire’de yayımlanmıştır (1328).

M.Yaşar Kandemir, TDVİA

Kurtubî, el-Müfhim

المفهم لما أشكل من كتاب تلخيص مسلم

el-Müfhim limâ eşkele min telhîsi Kitâbi Müslim

KURTUBÎ, Ahmed b. Ömer

Ebü’l-Abbâs Ziyâüddîn Ahmed b. Ömer b. İbrâhîm el-Ensârî el-Kurtubî (ö. 656/1258)

Endülüslü muhaddis ve Mâlikî fakihi.

Eser, Sahihi Müslim’in muhtasarı olan “Telhisu Sahihi Müslim” adlı eserin yedi ciltlik şerhidir. Telhis adlı bu muhtasar da, Ahmed b. Ömer Kurtubî’nin eseridir. Kurtubi muhtasar olarak hazırladığı eseri el-Müfhim limâ eşkele min telhîsi Kitâbi Müslim adıyla şerhederek hadislerde geçen garîb kelimeleri açıklamış, gerekli gördüğü yerlerde kelimeleri harekelemiş ve hadislerin ihtiva ettiği çeşitli hükümleri ortaya koymuştur. Nevevî’nin ve Fethu’l-bârî’yi yazarken İbn Hacer’in büyük ölçüde faydalandığı bu eserin muhtelif nüshalarını Fuat Sezgin kaydetmektedir (GAS, I, 137).

Yazma nüshalar: Eserin ikinci ve beşinci cildin bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’ndedir (Cârullah, nr. 264, 196, 353, 243 varak; diğer iki nüshası için bk. Sezgin, I, 140). (Cârullah, nr. 353, 243 varak).

PDF olarak İNDİR

el-İstizkar. İbn Abdilberr(463)

الاستذكار لمذاهب علماء الأمصار فيما تضمنه الموطأ من معاني الرأي والآثار

İbn Abdilberr en-Nemerî(463)

Tam adı: el-İstizkâr li-mezâhibi fuķahâi’l-emśâr ve ulemâi’l-aktâr fîmâ tezammenehü’l-Muvatta min meâni’r-rey ve’l-âŝâr.

Eser İmam Malik'in Muvatta adlı eserinin şerhidir. Müellifin Muvatta'ya ait Temhid adlı şerhi de vardır. Müellif, et-Temhîd’den sonra yaptığı bu çalışmada Muvatta'da yer alan mevkūf ve maktû‘ rivayetleri, ayrıca farklı mezheplere mensup olup değişik bölgelerde yaşayan kimselerin sözlerini şerhetmiştir. Daha çok Muvatta'nın fıkhi açıdan şerhi olan bu eserin tamamını Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî üç cildi fihrist olmak üzere otuz cilt halinde neşretmiştir (Beyrut 1414/1993).

PDF olarak İNDİR