DÂREKUTNÎ

(الدارقطني)

Ebü'l-Hasen Alî b. Ömer b. Ahmed ed-Dârekutnî (Ö. 385/995)

Hadis hafızı ve kıraat âlimi.

306'da (918) Bağdat'ın bir semti olan Dârülkutn'da doğdu. Babası da bir muhaddis olduğu için daha çocukken ilim meclislerinde bulunmaya başladı ve hıf­zını tamamladı. Bağdat, Basra, Küfe ve Vâsıt gibi İlim merkezlerini dolaşarak bu yerlerdeki âlimlerden ders aldı. Ho­caları arasında Ebü'l-Kâsım el-Begavî, İbn Ebü Dâvûd, Mehâmilî gibi devrin meşhur muhaddisleri bulunmaktadır. Ebû Saîd el-İstahrî’den Şafiî fıkhını, Ebü Bekir en-Nakkâş ve İbn Mücâhid’den kı­raat ilmini okudu. Çok küçük yaşta baş­ladığı tahsil hayatını bir ömür boyu sür­dürdü. 357'de (968) Şam ve Mısır'a gi­derek oralarda hem hadis okuttu, hem de buralardaki âlimlerden faydalandı.

Dârekutnî’nin tanınmış talebeleri arasın­da Bâkıllânî, Ebû Hâmid el-İsferâyînî, Ebû Zer el-Herevî, Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Bekir el-Berkânî, Abdülganî el-Ezdî, Ebû Nuaym el-İsfahânî ve Ebü't-Tayyib et-Taberî gibi meşhur âlimler yer al­maktadır. Edebiyat ve şiire olan merakı dolayısıyla çeşitli divanları ezberledi. Seyyid Himyerî'nin divanını ezbere bildiği için kendisini Şiîlikle itham edenler ol­du. Halbuki Bağdatlılar'ın Hz. Osman ile Hz. Ali'den hangisinin daha faziletli ol­duğuna dair kendisine yönelttikleri so­ruya Hz. Osman'ın daha faziletli oldu­ğunu söyleyerek cevap vermesi bile onun Sünnî bir âlim oldu­ğunu göstermeye yeterlidir. Nitekim İbn Hacer el-Askalânî de Şiî olduğu iddiası­nı reddetmiştir. Ömrünün sonlarında hacca giden Dârekutnî 8 Zilkade 385'te Bağ­dat'ta vefat etti. Bâbüddeyr Kabristanı'nda Ma'rûf-i Kerhî’nin yanına defnedildi.

Güçlü hafızası ve zekâsı, derin anlayı­şı ve takvâsıyla devrinin en önde gelen simalarından biri olan Dârekutnîye pek az kişiye nasip olan "emîrü'l-mü'minîn fi'I-hadîs" payesi verilmiştir. Ancak Dârekutnî, yaşadığı yüzyılda kendisi gibi başka bir muhaddisin bulunup bulun­madığını soran birine. "Kendinizi beğe­nip temize çıkarmayın"[53/Necm, 32]mealindeki âyeti okuyarak cevap vermiş­tir. Abdülganî el-Ezdî ondan hocam diye söz eder; Ali b. Medînî ve Mûsâ b. Hârûn kendi devirlerinde nasıl birer hadis oto­ritesi iseler Dârekutnî de kendi zamanın­da öyledir, derdi. Dârekutnî kıraat ve na­hiv ilimlerinde de üstat kabul edilmiş, fıkıhta Şâfıî mezhebini benimsemiş gö­rünmekle beraber fıkhın inceliklerini bü­tünüyle kavrayan bir âlim olarak taklit yoluna gitmemiştir. Onun muhaddisler hakkındaki değerlendirmeleri daha son­raki âlimler tarafından kesin hüküm ola­rak benimsenmiş, Hatîb el-Bağdâdî'ye göre ilelü'l-hadîs, esmâü'r-ricâl gibi ilim­ler Dârekutnî ile sona ermiştir. Dârekutnî, devrine göre en kısa sened kabul edi­len ve dört râvisi olan (rubâî) rivayetlere de sahipti. Aynî onun zayıf sayılması ge­rektiğini ileri sürmüşse de ne Dârekutnî’­nin çağdaşı olan âlimler ne de daha sonrakiler böyle bir görüş belirtmemiş, her­kes onu güvenilir bir muhaddis olarak kabul etmiştir. Dârekutnî Selef akidesi­ni benimsediği için kelâm konulan üze­rinde durmamış ve bu hususta müna­kaşa etmekten kaçınmıştır.

Eserleri:

Dârekutnî’nin, büyük kısmı ha­dis ilimlerine ait olmak üzere otuzdan fazla eser ve risalesi günümüze ulaşmış bulunmaktadır. Bunların başlıcaları şun­lardır:

1- es-Sünen. Fıkıh konularına da­ir hadislerin muhtelif rivayetlerini bir ara­ya toplayan eser Kütüb-i Sitte'den fark­lı bir yapıya sahiptir. Meselâ es-Sünen 'in ilk bahsi olup "Kulleteyn" hadisi diye bi­linen rivayetin beş değişik şekline dair elli dört farklı senedi zikretmiştir. Hatîb el-Bağdâdî, bunun müellifin fıkhı ihtilâf­lara olan derin vukufunu gösterdiğini söylemektedir. Dârekutnî es-Sünen’de ayrıca ricalle ilgili değerlendirmelere faz­laca yer vermiş, onun bu tenkitleri İbn Züreyk el-Hanbelî (ö. 803/1401) tarafın­dan Men tekelleme fihi'd-Dârekutnî fî Kitâbi's-Sünen mine'd-duafâi vel-metrûkîn ve'l-mecrûhîn adıyla bir araya ge­tirilmiştir. Ancak râvileri çok iyi tanımasına rağmen eser sünenlere nisbetle daha fazla zayıf, münker hatta mevzu hadis ihtiva etmektedir. es-Sünen Delhi'de(1306), Ebü't-Tayyib Şemsü'l-Hak el-Azîmâbâdî’nin et-Ta'lîkul-muğnî alâ Süneni'd-Dârekutnî adlı ki­tabıyla birlikte dört cilt olarak basılmış­tır. Ebû Muhammed Abdullah b. Yahya el-Cezâirî'nin (ö. 682/1283) Tahrîcü'l-ehâdîsi'd-dı'âf min Süneni'd-Dârekutnî adlı elli altı varaklık eseri Süleymaniye Kütüphanesinde bulunmaktadır.

2- Kitâbü'd-Du'iafâî ve'l-metrûkîn. 632 zayıf ve metruk râviyi al­fabetik olarak kısa notlarla tanıtan eser Subhî el-Bedrî es-Sâmerrâî tarafından ya­yımlanmıştır.

3- Suâlât. Bu adla başlayan ve cerh ve ta'dîl'e dair Hâkim en-Nîsâbürî, Muhammed b. Hüseyin es-Sülemî, Hamza b. Yûsuf es-Sehmî, Ebû Bekir el-Berkânî, Ebû Zer el-Herevî, Ebû Nuaym el-İsfahânî ve Abdülganî el-Ezdî tarafından Dârekutnî’ye sorulan soruları ve cevaplarını ihtiva eden eserler vardır. Bunlardan Hâkim ile Hamza b. Yûsuf es-Sehmî'nin soru­larına dair olanı Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkâdir tarafından Riyad'da, Berkânî'nin sorularını ihtiva edeni ise Abdürrahim Muhammed el-Kâşgarî tara­fından İslâmâbâd'da 1404'te (1984) ya­yımlanmış, Sülemî'ye dair olanı üzerin­de de Halîl Hasan Hammâde yüksek li­sans tezi hazırlamıştır.

4- İlelü'l-hadîs. Dârekutnî’nin talebesi Ebû Bekir el-Berkânî’ye ezberinden yazdırdığı, onun da müsned tertibine koyduğu eser beş cilt hacminde olup yazmaları çeşitli kü­tüphanelerde bulunmaktadır. Eser el-'İlelul-varide fi'l-ehâdîsi'n-nebeviyye adıyla Mahfûzurrahmân Zeynullah es-Selefi tarafından yayımlan­maya başlamıştır.

5- Ğaribü'l-hadis. Hindistan'da bir nüshası bulunan eseri Kâtib Çelebi Ğarîbü'l-luğa adıyla vermek­te ve İbnü'l-Kayserânî’nin (ö. 507/ 1113) burada mevcut hadisleri bir araya getirerek kitap üze­rinde bir etraf çalışması yaptığını söy­lemektedir. Ancak bu eser, Dârekutnî’nin el-Fevâidü'l-efrâd'ı üzerine yazıl­mış olan el-Etrâf li'1-efrâd li'd-Dârekutnî olmalıdır.

6- el-İlzâmât ales-Sahîhayn (alâ sahîhayi'l-Buhârî ve Müs­lim). Hâkim en-Nîsâbûrî’nin el-Müstedrek'i gibi, Buhârî ve Müslim'in şartları­na uyduğu halde Sahîhayn'da yer al­mayan yetmiş hadisi toplayan müsned tertibinde bir eserdir. Ebû Abdurrahman Mukbil b. Hâdî el-Vâdiî tarafından ya­yımlanmıştır. Dârekutnî’nin çağdaşı Ebû Mes'ûd ed-Dımaşkî bu eserde Şahîh-i Müslim'e yöneltilen iddiaları cevaplandırmak üze­re bir reddiye yazmıştır.

7- Kitâbü't-Tetebbu. Buhârî ve Müs­lim'in sahihlerinde yer alıp da Dârekutnî’nin illet'li olduğunu söylediği 218 ha­disi ihtiva eden bir cüzdür. İbn Hacer el-Askalânî Hedyüs-sârî'de (I/100-137), bunlardan Buhârî ile ilgili olan 110 ha­disi tek tek ele alarak Dârekutnî’nin id­dialarına cevap vermiştir. Rebi b. Hâdî Umeyr el-Medhalî de Dârekutnî’nin Müs­lim'e yönelttiği tenkitleri Beyne'l-imâmeyn Müslim ve'd-Dârekutnî adlı yük­sek lisans tezinde incelemiştir. Kitâbü't-Tetebbu, el-İlzâmât ile birlikte Ebû Abdurrahman Mukbil b. Hâdî el-Vâdiî tarafından yayımlanmıştır.

8- Zikru esmai’t-tâbiin ve men ba’dehüm mimmen sahhat rivâyetühû inde'l-Buhârî ve Müslim. Râvilerin sadece ismen zikredildiği bu eser Bûrân ed-Denâvî ve Kemal Yûsuf el-Hût tara­fından yayımlanmıştır.

9- Ricâlü'l-Buhârî ve Müslim. Haydarâbâd'da bulunan bu eserin Zikru esmai't-tâbi'în ile Esmaü's-sahâbeti'lletî ittefeka fîhe'l-Buhâri ve Müslim ve mâ inferede bihî küllün minhümâ adlı ri­saleyi de ihtiva ettiği söylenmektedir. Sezgin Esmaü's-Sahâbe'nin 103 varak olduğunu kaydetmektedir.

10- el-Mü’telif ve'l-muhtelif. İsim, künye, lakap ve nisbeleri ya­zılışta aynı veya birbirine yakın olup oku­nuşta farklılık gösteren kimselere dair bu eser Muvaffak b. Abdullah b. Abdül­kâdir tarafından biri fihrist olmak üze­re beş cilt halinde yayımlanmıştır.

11- Ehâdîsül-Muvatta ve't-tifâku'r-Ruvât an Mâlik ve'htilâfühüm ziyâdeten ve naksan. Risale Zâhid Kevserî’nin yazdığı bir mukaddimey­le birlikte İzzet Attâr el-Hüseynî tarafın­dan yayımlanmıştır.

12- el-Fevâid. Dârekutnî’nin el-Fevâidü'1-efrâd, el-Fevâidü'l-müntekâti'1-ğarâibi'l-hisân, el-Fevâidü'l-müntekâti'l-hisân li'bni Marûf, el-Fevâidü'l-müntehabeti'l- (el-müntekâti'l) ğarâibi'l-avâlî gibi her biri beş on va­rak hacminde on altı kadar fevâidi bu­lunmaktadır.

13- Kitâbüs-Sıfât. Ehâdîsü's-Sıfat olarak da bilinen eser, Dârekutnî’nin Kitâbün-Nüzûl'ü (Ehâdisü'n-nüzul) ile birlikte Ali b. Muhammed b. Nasır el-Fukayhî tara­fından “Silsiletü akâidi's-Selef” serisin­de yayımlanmıştır.

14- Kitab fîhi mâ verede mine'n-nusûsi'l-vâride fî kitâbi'llâh ve'l-ehâdîsi'l-müteallika bi-rüyeti'l-bârî. Bir nüshası İspanya'da Escurial Kütüphanesi'nde bu­lunmaktadır.

15- Fe­za'ilüs-sahabe ve menâkıbühüm. Hz. Ebu Bekir ile Hz. Ömer'in faziletlerine dair olan bu risalenin yazma bir nüsha­sı Zahiriye Kütüphanesi'ndedir.

16- Kitâb fîhi erbeûne hadîsen min Müsnedi Büreyd b. Abdillâh b. Ebî Bürde. Eserin yaz­ma bir nüshası Süleymaniye Kütüpha­nesi'nde bulunmaktadır.

17- Kitâbü'l-Kırâ'ât. Ömrünün sonlarına doğru kıraat okutan müellif, sahasında ilk defa kıraat esaslarını belli bablara ayırarak açıkla­yan bu eseri yazmış, kendisinden son­raki kıraat âlimleri kitap telifinde Dârekutnî'nin bu eserindeki metodunu benimsemişlerdir.

18- Kitâbü'l-Eshiyâ ve'l-ecvâd. Kay­bolduğu sanılan eserin Bankipûr nüsha­sı S. Vecâhet Hüseyin tarafından Kalküta'da yayımlanmıştır.

19- Ahbâru Amr b. Ubeyd. Mu'tezile'nin ileri gelenlerinden biri olan ve zâhidliğiyle tanınan Amr b. Ubeyd ve görüşlerine dair bu risale ba­sılmıştır.

Dârekutnî’nin bunlardan başka Kitâb fî beyânı nüzûli'l-cebbar külle leyletin min ramazân, Kitâbü'l-İhve ve'l-uhuvve (el-ehavât), el-Ehâdîsü'r-ru­baiyyât gibi eserleri vardır. Bu sonuncu kitap, Humâsiyyâtü'd-Dârekutnî diye anılan ve onun es-Sünen'indeki kırk kadar hümâsî riva­yeti ihtiva eden eser olmalıdır. Muhtelif kay­naklarda belirtildiğine göre Dârekutnî'nin seksen kadar eseri olup bun­lar arasında Esmaü'l-müdellisin, Tashîfü'l-muhaddisîn, Şüyûhu'l-Buhâri, Kitâbul-İlel, Ğarâ'ibü Mâlik, el-Müdebbec, Müsnedü EbîHanîfe de yer al­maktadır.

 İsmail Lütfi Çakan, TDVİA

TEZLER

Darekutni ve Sünen adlı eseri, Mehmet Dinçoğlu, Dan. Bilal Saklan, Yüksek Lisans Tezi, 1993.

Darekutni'nin Kırk Hadis adlı eseri, Mehmet Askın, Dan. Selman Başaran, Yüksek Lisans Tezi, 1989

MAKALELER

Ebû Gudde, Abdu’l-Fettah, Sünnet Kavramının Hukukî Anlamı ve Dârekutnî’nin Sünen’i Üzerine Bir İnceleme, çeviren Harun Reşit Demirel, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi,  [www.dinbilimleri.com], 2005, cilt: V, sayı: 1

Ebû Gudde, Abdulfettah, Sünnet İfadesinin Dini Anlamı ve Dârekutnî’nin Sünen’inin Konumu, çeviren: Enbiya Yıldırım, Mesut Duman, Usûl: İslâm Araştırmaları, 2006, sayı: 5.