Bahru'l-Ulum. Semerkandî(860)


بحر العلوم

BAHRU’L-ULÛM

Alâeddin Ali b. Yahya es-Semerkandî(860/1456)

 

HAYATI

Hayatı hakkında kaynaklarda yeterli bilgi bulunmayan Türk müfessiri Alâeddin es-Semerkandî Mâverâünnehir'den Orta Anadolu'ya göç etti ve Larende (Karaman) kasabasına yerleşti. Vefatına kadar burada yaşadı. Rivayete göre 150 yaşlarında iken yine burada vefat ettiği için Karamânî nisbesiyle de anıldı. Hanefî mezhebine mensup sûfîler arasında yer aldığı kaydedilen es-Semerkandî, 730'da(1330) vefat eden Hanefî fakihi Alâeddin el-Buhârî’nin öğrencilerinden olup aynı zamanda mantık ilminde de söz sahibi idi. Tefsirden başka haşiye türünde eserler de yazdı. Haşiye alâ Şerhi'ş-Şemsiyye, Haşiye alâ Şerhi'l-Metâli’ ve Haşiye alâ Şerhi'l-Mevâkıf adlı eserleri kaynaklarda zikredilmektedir.

ESERİN AİDİYETİ

Semerkandî'nin Bahrü'l-Ulûm'u kaynaklarda farklı müelliflere nisbet edilmektedir. Muhammed Hüseyin ez-Zehebî, Ebü'l-Leys es-Semerkandî’nin(373/983) tefsirinden söz ederken bu eserin adını Bahrü'l-Ulûm olarak kaydetmekte, ancak Tefsîru Ebi'l-Leys es-Semerkandî diye tanındığını söylemektedir. Abdullah Mahmûd eş-Şehhâte de Zehebî'nin bu görüşünü paylaşmaktadır. Buna karşılık Kâtib Çelebi ve Brockelmann bu tefsirin Alâeddin Ali b. Yahya es-Semerkandî'nin eseri olduğunu zikretmektedirler. İsmail Paşa da Alâeddin Ali b. Yahya es-Semerkandî'nin kısa biyografisini verirken onun Bahrü'l-Ulûm adlı dört ciltlik ve Mücâdile sûresine kadar telif edilmiş olan tefsirinden söz etmekte (Hediyyetü'l-Ârifîn, 1, 733), ayrıca Abdurrahman b. İbrahim el-Konevî'nin(972/1564) aynı adı taşıyan bir tefsiri bulunduğunu belirtmektedir.(Îzâhu'l-meknûn, I, 165).

Öte yandan Ebü'l-Leys es-Semerkandî'nin tefsirinin başta İstanbul olmak üzere çeşitli yerlerdeki kütüphanelerde bulunan yazma nüshaları da Bahrü'l-Ulûm adını taşımamaktadır. Ayrıca Türk müfessiri İsmail Hakkı Bursevî'nin, Rûhu'l-Beyân adlı tefsirinde çeşitli müfessirlerden nakillerde bulunurken bazan (قال أبو الليث في تفسيره), bazan da (قال السمرقندي في بحر العلوم) tarzında iki farklı ifade kullandığı, bunlardan, "Semerkandî Bahrü'l-Ulûm'da dedi ki..." anlamına gelen ikinci ifade ile yaptığı nakillerin Ebü'l-Leys es-Semerkandî’nin tefsirinde değil Alâeddin es-Semerkandî'nin tefsirinde yer aldığı görülmektedir.

         ESERİN ÖZELLİKLERİ       

Dört ciltten ibaret olan Bahrü'l-Ulûm'un başında ilmin önemi ve Kur'an mucizesi üzerinde durulmakta ve daha sonra sûrelerin tefsirine geçilmektedir. Eserin birinci cildi Fatiha sûresinden Mâide sûresinin sonlarına, ikinci cildi Mâide sûresinin sonlarından İsra sûresinin baş tarafına, üçüncü cildi İsrâ sûresinden Lokman sûresine, dördüncü cildi ise Lokman sûresinden Mücâdile sûresinin ilk âyetlerine kadar devam etmektedir.

Genel olarak rivayet metoduyla kaleme alınan bu eserde âyetlerin tefsiri sırasında başta Hz. Peygamber'in hadisleri olmak üzere Abdullah b. Abbas, Abdullah b. Mes'ûd, Enes b. Mâlik, Hz. Ömer, Hz. Ali ve Abdullah b. Ömer gibi sahâbîlerin rivayetleriyle Dahhâk, Mücâhid, Hasan-ı Basrî, Ata b. Ebû Rebâh, İkrime, Saîd b. Cübeyr, Şa'bî, Zührf, Süddî, Zeyd b. Eşlem, Rebî' b. Enes, Kâ'b el-Ahbâr, Muhammed b. Kâ'b el-Kurazîve Mukâtil b. Süleyman gibi tabiîn ve tebeü't-tâbiînden olan müfessirlerin görüşlerine yer verilmekte, ayrıca Zemahşerî, Beyzâvî ve Nizâmeddin en-Nîsâbûri gibi tanınmış müfessirlerin tefsirlerinden nakiller yapılmaktadır.

Sade bir üslûpla kaleme alman bu tefsirde gerek Hz. Peygamber'den rivayet edilen hadislerde gerekse sahabe ve tabiînden nakledilen haberlerde sened zikredilmemiştir. Âyetlerin ve sûrelerin nüzul sebepleri, sûrelerin faziletleri, nâsih ve mensuh, müteşâbihlerin te'vili gibi Kur'an ilimleriyle ilgili çeşitli konulara temas edilmiş, mütevâtir kıraat farkları üzerinde genişçe durulmuş, bu arada kâinat ahvali ve peygamber kıssalarına dair ayrıntılı bilgilere ve İsrâiliyat'tan olan haberlere de yer verilmiştir. Eserde rivayetle beraber dirayet yolu da ihmal edilmemiş, özellikle kelimelerin türetilişleri ve mânaları ile ilgili oldukça doyurucu açıklamalar yapılmış, zaman zaman âyetlerdeki belagat nükteleriyle edebî sanatlar da gösterilmiştir. Kelâm ilmini ilgilendiren konulara da temas eden Alâeddin es-Semerkandî, âyetleri tefsir ederken bazı tasavvufî mütalaalar zikretmiş, bu arada Sehl et-Tüsterî ve Nizâmeddin en-Nîsâbûrî gibi tasavvufî yönü bulunan müfessirlerin görüşlerine de yer vermiştir.

         YAZMA NÜSHALARI

Brockelmann bu tefsire ait bir yazma nüshanın Tunus Zeytûne Kütüphanesi'nde (nr. 1, 40/1) bulunduğunu haber vermektedir. Tesbit edilebilen diğer yazma nüshaları ise Süleymaniye (Esad Efendi, nr. 67, 68; Kılıç Ali Paşa, nr. 106-109; Lâleli, nr. 98; Hasan Hüsnü Paşa, nr. 55) ve Samsun Gazi kütüphanelerinde fnr. 901) kayıtlı bulunmaktadır.

İshak Yazıcı, TDVİA, “Bahru’l-Ulum” maddesi.

 

Yorum ekle


Güvenlik kodu
Yenile

.
.