İBN MANZÛR

(ابن منظور)

Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî (ö. 711/1311)

Lisânü’l-Arab adlı ansiklopedik sözlüğüyle tanınan dil âlimi, edip ve Şâfiî fakihi.

22 Muharrem 630 (8 Kasım 1232) tarihinde Kahire’de doğdu. Yedinci kuşaktan dedesi Manzûr’a nisbetle İbn Manzûr, babası Mükerrem’e nisbetle İbn Mükerrem diye anılır. Muâviye b. Ebû Süfyân tarafından Trablusgarp’a emîr olarak gönderilen sahâbî Rüveyfi‘ b. Sâbit’e izâfetle (İbn Manzûr, Niŝârü’l-ezhâr, s. 11) Ensârî ve Rüveyfiî, dedelerinden bir kısmının İfrîkıye’de yerleşmesi sebebiyle İfrîkī, Mısır’da doğup vefat etmesi dolayısıyla Mısrî nisbeleriyle de bilinir.

İlk bilgilerini babasından alan İbn Manzûr onun çevresinin de etkisiyle ilim tahsiline başladı. Küçük yaştan itibaren Yûsuf b. Muhayyelî, İbnü’l-Afîf, Abdürrahîm b. Tufeyl ve İbnü’l-Mukayyer lakabıyla tanınan Ali b. Hüseyin el-Bağdâdî el-Hanbelî gibi hocalardan dil, edebiyat, inşâ, hadis ve fıkıh dersleri aldı. Tahsilini tamamladıktan sonra Kahire’de Dîvân-ı İnşâ’da çalışmaya başladı ve bu görevini ölümüne kadar devam ettirdi. Bir süre de Trablus’ta kadılık yaptı. Tunus’ta İbn Manzûr adına 1971 ve 1972 yıllarında milletlerarası iki sempozyum düzenlenmiştir (Ahmed Muhtâr Ömer, XVIII [1974-1975], s. 164). Gramer, tarih, lugat, yazı ve âlî isnadlı hadis rivayetinde temayüz eden İbn Manzûr, Dîvân-ı İnşâ’daki görevi yanında eğitim ve öğretim faaliyetlerini de sürdürdü. Dımaşk ve Kahire’de hadis dersleri verdi (İbnü’l-İmâd, VIII, 49).

İbn Manzûr hacimli eserlere yaptığı ihtisarlarıyla da tanınır. el-Eġānî, el-İķdü’l-ferîd, ez-Zahire, Târihu Dımaşķ, Târihu Bağdâd, Yetîmetü’d-Dehr, et-Tabakâtü’l-kübrâ ve Zehrü’l-âdâb gibi birçok geniş hacimli kitabı özetleyerek herkesin kolayca faydalanabileceği duruma getirmiştir. Safedî, onun ihtisar etmediği hemen hiçbir büyük kitap bulunmadığını, oğlu Kutbüddin ise ömrünün sonlarına doğru gözlerini kaybetmesine sebep olacak kadar çok kitap okuyup bunları ihtisar eden babasının vefatında kendi hattıyla 500 cilt ihtisar edilmiş kitap bıraktığını söyler (Safedî, el-Vâfî, V, 56-57). Dîvân-ı İnşâ’da kâtiplik yapan oğlu Kutbüddin ile tarihçi ve muhaddis Zehebî, Takıyyüddin es-Sübkî ve tarihçi Alemüddin el-Birzâlî gibi âlimler öğrencileri arasında sayılır. Şâban 711’de (Aralık 1311) Kahire’de vefat eden İbn Manzûr Karâfe Kabristanı’na defnedildi. Onun mutedil bir Şiî olduğu rivayet edilir (Zehebî, MuǾcemü’ş-şüyûħ, II, 288; Safedî, el-Vâfî, V, 55; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 248).

Tâceddin es-Sübkî, babasının hocaları arasında bulunduğu halde muhtemelen sırf Şiîliğe meyli yüzünden onu Tabakātü’ş-Şâfiiyye’sine almamıştır. İbn Manzûr’un kaynaklarda yer almış latife, nükte ve mizah türü şiirlerinden aynı zamanda iyi bir şair olduğu anlaşılmaktadır.

Eserleri.

1. Lisânü’l-Arab. Kelime sayısı ve ihtiva ettiği ayrıntılı bilgiler bakımından Arapça sözlükler arasında birinci sırada yer alır. Mukaddimesinde daha önce telif edilmiş sözlüklerin ihtiyacı karşılamadığını söyleyen müellif âyet, hadis ve şiirden bol örneklerle takviye edilmiş açıklamaları ihtiva eden yeni bir lugat meydana getirmek ve böylece, fasih Arapça ile yazma ve konuşmanın ayıp sayıldığı bir devirde Kur’an ve Sünnet dili olan Arapça’yı korumak için eserini kaleme aldığını belirtir. Lisânü’l-Arab ilk olarak 1299-1308 (1881-1890) yılları arasında Ahmed Fâris eş-Şidyâk tarafından Bulak’ta on beş cilt halinde yayımlanmış, daha sonra değişik baskıları yapılmıştır.

2. Muhtârü’l-Eğānî fi’l-ahbâr ve’t-tehânî. Ebü’l-Ferec el-İsfahânî’nin el-Eğānî adlı eserinin kısaltılmış ve şairlerin isimlerine göre alfabetik olarak yeniden düzenlenmiş şeklidir (nşr. Züheyr Şâvîş, I-XII, Beyrut 1383/1964; nşr. İbrâhim el-Ebyârî v.dğr., Kahire 1385/1964).

3. Niŝârü’l-ezhâr fi’l-leyli ve’n-nehâr ve etâyibi (evkâti)’l-asâil ve’l-eshâr ve sâiri mâ yeşmelü aleyhi min kevâkibi’l-feleki’d-devvâr. Bu eserin aslı, İbn Manzûr’un baba dostu Ahmed b. Yûsuf et-Tîfâşî’nin edebiyat ve ilimler tarihine dair ansiklopedik mahiyetteki Faślü’l-hitâb bi-medâriki’l-havassi’l-hams li-üli’l-elbâb adlı kitabı olup Nisârü’l-ezhâr eserin ilk kısmının muhtasarıdır (İstanbul 1298; nşr. Ahmed Abdülfettâh Temmâm, Beyrut 1409/1988).

4. Sürûrü’n-nefs bi-medâriki’l-havâssi’l-ħams. Ahmed b. Yûsuf et-Tîfâşî’ye ait eserin ikinci kısmının ihtisarıdır (nşr. İhsan Abbas, Beyrut 1980).

5. Ahbâru Ebî Nüvâs (I, Kahire 1924, nşr. ve şerh Muhammed Abdürresûl İbrâhim; II, nşr. Şükrî Muhammed Ahmed, Bağdad 1952; nşr. Ömer Ebü’n-Nasr, Beyrut 1987).