Beydavi Tefsiri

أنوار التنزيل وأسرار التأويل

Envaru't-Tenzil ve Esraru't-Te'vil

Kadı Beydavî (691)

Eserin girişinde belirttiğine göre Beyzavî, tefsir konusunda sahabenin büyüklerine, tabiin alimlerine, onların dışında kalan selef-i salihine ait görüşlerin özünü ihtiva eden ve muteber kurrâdan nakledilen şaz kıraatler de dahil olmak üzere bütün kıraat vecihlerine, ayrıca belağat inceliklerine yer veren bir tefsir yazmayı arzu etmiş, ancak böylesine zor bir işin kendi bilgi seviyesini aştığını düşünerek bundan vazgeçmişti. Nihayet ilmi birikiminin yeterli seviyeye ulaştığı yaşlılık döneminde bir istihare yaptıktan sonra tasarladığı eseri yazmaya karar verdi. Katib Çelebi, onun bu kararında şeyhi Muhammed b. Muhammed el-Kühtâî'nin etkili olduğunu nakleder.(Keşfu'z-Zünun)

Envaru't-Tenzil'in başlıca kaynakları arasında Rağıb el-İsfehanî'nin el-Müfredat'ı, Zemahşerî'nin el-Keşşaf'ı ve Fahreddin er-Razî'nin Mefatihu'l-Ğayb'ı yer alır. Beyzavî, kelimlerin iştikakı ile taşıdıkları değişik manaların tesbitinde el-Müfredat'tan; fıkıh, kelam, mantık, felsefe ve tabiat ilimlerinde Mefatihu'l-Ğayb'tan; Kur'an'ın i'caz vecihleri, lafız ve terkiplerin edebi tahlili, lüğat ve belağat kaideleri, surelerin faziletlerine ilişkin rivayetler ve Mu'tezile'nin görüşleri gibi konularda da el-Keşşaf'tan faydalanmıştır. Bunlar arasında el-Keşşaf'tan fazlaca iktibaslar yaptığından Envaru't-Tenzil, bazı alimlerce onun bir özeti olarak kabul edilmiştir.

Orta hacimde özlü bir tefsir olan Envaru't-Tenzil'de rivayet ve dirayet metodları birlikte kullanılmıştır. Ayetler tefsir edilirken diğer ayetlere, hadislere, sahabe sözlerine ve tabiinin görüşlerine başvurulmuş, bunların zayıf olanlarına "kile" veya "ruviye" ifadesiyle işaret edilmiştir. Bu arada israiliyyat türünden bazı rivayetlere de yer verilmiştir. Eserde geçmiş önemli müfessirlerin görüşleri özetlendikten sonra bazen bunlara Arap şiiriyle istişhadda bulunarak, ayrıca dil kaidelerine ve akli istidlallere dayanılarak ortaya konan yeni görüşler ilave edilmek suretiyle dirayet metodu uygulanmıştır ki müellifin tefsir ilmindeki gücünü gösteren asıl bölümler bunlardır. İtikadi konulara ilişkin ayetler tefsir edilirken özellikle Mu'tezile ile Ehli Sünnet arasındaki ihtilaflara temas edilmiş ve genellikle Ehli Sünnet'in görüşleri isabetli bulunmuştur. Ölümden sonra dirilişin imkanını ispat eden ayetin tefsirinde olduğu gibi(Envaru't-Tenzil, I, 237) Kur'an-ı Kerim'de muarızlara karşı getirilen akli delillerin mantıkî kıyas esasına göre açıklandığı görülür. Beyzavî ahkam ayetlerini tefsir ederken fıkhî mezhepler arasındaki ihtilaflardan bahsederek özellikle Şafiiler'le Hanefilerin istidlal ettikleri ayetleri belirtmiş, Hanefilerin görüşlerini isabetsiz bulup eleştirmiştir. Bu arada kevnî ayetleri yorumlarken ayrıntılı açıklamalar yapmış, dünyanın yuvarlaklığıyla hareket etmekte olduğu görüşünün savunulması örneğinde olduğu gibi(I, 186) isabetli bir ilmî tefsir metodu uygulamıştır.

Envaru't-Tenzil, az sayıdaki İsrailiyyat'ın yanında surelerin faziletlerine dair uydurma hadislere yer vermesi, tarihi konulara ilişkin bazı yanlış bilgiler ihtiva etmesi, rivayet metodu yanında dirayet metodunu uygulaması gibi hususlarda bazı alimlerce tenkit edilmiştir. İsrailiyyat ve uydurma hadisler konusunda Katib Çelebi gibi bir kısım alimlerin mazur göstermeye çalıştığı Beyzavî'nin bu kusurları ilim adamlarının çoğunluğu tarafından önemli hata olarak değerlendirilmiştir. Eserde bu tür rivayetlerin bulunması, hadis usulü açısından bir araştırma yapılmadan Zemahşerî'nin el-Keşşaf'ındaki rivayetlerin aynen iktibas edildiğini göstermektedir.

Edebî ve felsefî tahlillerin veciz bir üslupla ifade edilmesinden dolayı zor anlaşılmasına rağmen büyük itibar görerek medreselerde okutulmuş ve daha sonra yazılan tefsirler için vazgeçilmez bir kaynak olmuştur. Özellikle felsefe, kelam ve tabiat konularına dair açıklamaları belağat kaideleriyle mezcedip edebi bir üslupla ortaya koyması onun beğenilen özellikleri arasındadır. İstanbul, Kahire, Bombay, Leknev gibi ilim merkezlerinde birçok defa basılan eseri H.O.Fleischer Leipzig'te neşretmiş (1846-1848), bu neşri esas alan Winand Feel tarafından hazırlanan bir fihristle beraber aynı yerde tekrar basılmıştır.(1878)

Eserin tamamı veya İhlas ve Fatiha sureleriyle Ayete'l-Kürsî gibi bazı bölümleri üzerinde şerh, haşiye ve tâ'lik tarzında gerçekleştirilen çalışmaların sayısı 250'den fazladır. İbn Temcid(İstanbul, 1287), Şeyhzade Mustafa b. Kocavî(İstanbul, 1283), Abdulhakim es-Siyalkutî(Kahire, 1271), Şehabeddin el-Hafacî(Kahire, 1283) ve İsmail b. Muhammed el-Konevî(İstanbul, 1283) tarafından yapılan haşiyeler Envaru't-Tenzil üzerindeki çalışmaların en meşhurları arasında yer alır. Ayrıca Muhammed b. Muhammed b. Abdurrahman(ö.874/1469) eseri ihtisar etmiş. Muhammed Abdurrauf el-Münavî(ö.1031/1622) el-Fethu's-Semavî fi Tahrici Ehadisi'l-Beydavî ve Himmetzâde Muhammed b. Hasan ed-Dımaşkî(ö.1175/1761) Tuhfetu'r-Ravî fi Tahrici Ehadisi'l-Beydavî adlı eserlerinde bulunan hadisleri tahric etmişlerdir.