Ebu'l-Ferec İbnu'l-Cevzi(597)

İBNÜ’l-CEVZÎ, Ebü’l-Ferec

أبو الفرج ابن الجوزي

 

 

510 (1116) yılı civarında Bağdat’ta doğdu. Soyu Hz. Ebû Bekir’e dayanır. Dedelerinden Ca‘fer b. Abdullah el-Cevzî’ye nisbetle İbnü’l-Cevzî diye tanındı. Üç yaşında iken babası vefat ettiğinden amcasının himayesinde büyüdü. Babasından kalan servet sayesinde kimseye muhtaç olmadan öğrenimini sürdürdü. Amcası tarafından İbn Nâsır es-Selâmî’nin ders halkasına dahil edildi ve ondan tarih, hadis ve ahlâk ilimlerini okudu. Ebü’l-Kāsım Hibetullah b. Husayn eş-Şeybânî, Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī, İbnü’t-Taber Ebü’l-Kāsım Hibetullah b. Ahmed el-Harîrî, İbnü’z-Zâgūnî ve Abdülvehhâb el-Enmâtî gibi ilim adamlarının da aralarında bulunduğu seksenden fazla âlimden ilim tahsil etti. Hocası İbnü’z-Zâgūnî’nin vefatından (527/1132) sonra onun yerine geçerek Mansûr Camii’nde vaaz etmeye ve daha sonra halife ile vezirlerin yanı sıra fakihlerin de katıldığı meclislerde ilmî konuşmalar yapmaya başladı. 553 (1158) yılındaki hac yolculuğu dışında Bağdat’tan pek ayrılmadı. İbnü’l-Cevzî devlet ricâliyle iyi ilişkiler kurmaya önem verdi. Oğlu Ebü’l-Kāsım Ali’yi Müstencid-Billâh’ın veziri Ebü’l-Muzaffer İbn Hübeyre’nin kızıyla evlendirdi. Ancak bu ilişkileri sebebiyle Bağdat’taki bazı Hanbelîler’in tenkitlerine mâruz kaldı. Halife Nâsır-Lidînillâh’ın, Şiî olan ve Hanbelîler’e karşı iyi düşünceler beslemeyen İbnü’l-Kassâb’ı vezir tayin etmesi üzerine yaşlılık döneminde devlet ricâliyle ilişkileri bozuldu. İbnü’l-Kassâb tarafından, Hz. Ebû Bekir’in soyundan gelen bir Nâsıbî olduğu iddiasıyla Şiî temayüller taşıyan halifeye şikâyet edilmesi üzerine medresenin vakfından zimmetine mal geçirmekle suçlanarak görevinden azledildi. 590’da (1194) Vâsıt’a sürgün edilerek beş yıl süreyle oradaki bir evde tek başına ikamete mecbur tutuldu, bazı kitapları da yakıldı. Oğlu Ebû Muhammed Yûsuf’un yaptığı vaazların Halife Nâsır-Lidînillâh’ın annesini etkilemesi sonucunda sürgün cezası kaldırıldı. Bağdat’a döndüğünde medrese erbabının yanı sıra bu olayı tasvip etmeyen sûfîlerin de katıldığı büyük bir kalabalık tarafından karşılandı. Hayatının geri kalan kısmını Bağdat’ta irşad faaliyetlerine devam ederek geçirdi. 12 Ramazan 597 (16 Haziran 1201) tarihinde vefat etti ve Bâbü Harb Kabristanı’nda bulunan Ahmed b. Hanbel’in mezarının yanına defnedildi. 

ESERLERİ

A) Tarih.

1. el-Muntaẓam* fî târîḫi’l-mülûk ve’l-ümem. Kâinatın ve Hz. Âdem’in yaratılışından başlayıp 574 (1179) yılına kadar cereyan eden olayları hicretten itibaren kronolojik sırayla kaydeden, her yıla ait olayları anlattıktan sonra o yıl vefat eden önemli şahsiyetlerin hayat hikâyelerine de yer veren biyografi ağırlıklı bir umumi tarihtir. el-Muntaẓam’ın, 257-574 (871-1179) yıllarını içeren bölümü aralarında Fritz Salim Krenkow’un da bulunduğu bir heyet (V-X, Haydarâbâd-Dekken 1357-1359/1938-1940), tamamı ise Muhammed Abdülkādir Atâ ve Mustafa Abdülkādir Atâ (I-XVIII, Beyrut 1412/1992, 1415/1995) tarafından yayımlanmış, bu neşre İbrâhim Şemseddin’in hazırladığı indeks de eklenmiştir (Beyrut 1413/1993). Eserin diğer bir neşri Süheyl Zekkâr tarafından gerçekleştirilmiş (Beyrut 1415/1995), kitap için ayrıca üç ciltlik bir indeks hazırlanmıştır (Beyrut 1416/1996).

2. Ṣıfatü’ṣ-ṣafve*. Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin Ḥilyetü’l-evliyâʾ adlı eserindeki bir kısım bilgi ve rivayetlerin özetlenmesi veya çıkarılması, bunun yanında bazı şahısların eklenmesi suretiyle telif edilmiş olup Mahmûd Fâhûrî ve Muhammed Revvâs Kal‘acî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1399/1979).

3. Telḳīḥu fühûmi ehli’l-es̱er fî ʿuyûni’t-târîḫ ve’s-siyer. Tarih, tabakat, siyer ve hadis ilimleriyle ilgili olup sahâbe, tâbiîn, diğer meşhur râvi ve şahısların alfabetik olarak sıralanmasıyla meydana gelmiştir. Eserde geçmiş peygamberlere kısaca temas edildikten sonra Hz. Peygamber’in sîretinden bazı konulara yer verilir; ardından Hz. Ebû Bekir’den itibaren Abbâsî Halifesi Nâsır-Lidînillâh’a (1180-1225) kadar halifeler zikredilir. Erkek ve kadın sahâbîler, Hz. Peygamber’den 1000’den çok hadis rivayet edenlerden (müksirûn) başlamak üzere en az bir hadis nakletmiş olan sahâbîler, Habeşistan’a hicret eden, Akabe biatlarında bulunan, Bedir ve Uhud savaşlarına katılıp şehid olan, Cezîre ve Mısır gibi bölgelere yerleşen sahâbîler çeşitli başlıklar altında alfabetik olarak sıralanır. Eksik bir baskısı Carl Brockelmann tarafından gerçekleştirilen eser (ʿAbderraḥmān Abulfarağ İbn al-Ğauzi’s Talḳīḥ fuhūm ahl alāṭār fī Muḫtaṣar assijar walaḫbār. Nach der Berliner Handschrift untersucht, Leiden 1892) Hindistan’da iki defa basılmış (Delhi 1869, 1927), daha sonra Ali Hasan tarafından neşredilmiştir (Kahire 1975).

4. el-Miṣbâḥu’l-muḍîʾ fî ḫilâfeti’l-Müstazî (el-Misbâḥu’l-muḍîʾ bi-feżâʾili [fî devleti]’l-Müstazî, el-Miṣbâḥu’l-muḍîʾ li-daʿveti’l-İmâmi’l-Müstazî). Halife Müstazî-Biemrillâh’a ithaf edilip ona nasihat amacıyla kaleme alınan siyâsetnâme türünde bir eserdir. On yedi bölümden oluşan kitabın on birinci bölümünde Emevî halifelerine oldukça sınırlı bir yer ayrılmışken Hulefâ-yi Râşidîn ve Abbâsî halifelerinin hayatlarından örnekler verilir. Daha sonraki bölümlerde geçmiş halife ve emîrlerin yaptığı veya kendilerine yapılan nasihatler kaydedilip zühd ve takvâ sahibi idareciler anlatılır. Eseri Nâciye Abdullah İbrâhim yayımlamıştır (Bağdat 1396/1976).

5. el-Vefâ* bi-aḥvâli’l-Muṣṭafâ (el-Vefâ bi-[fî] feżâʾili’l-Muṣṭafâ, el-Vefâ bi’t-taʿrîf bi’l-Muṣṭafâ). Hz. Peygamber’in sîreti, şemâili ve mûcizelerine dairdir (nşr. Mustafa Abdülvâhid, Kahire 1386/1966). Mirzazâde Ahmed Neylî eseri el-Evfâ fî tercemeti’l-Vefâ adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 66, Mihrişah Sultan, nr. 305; İÜ Ktp., TY, nr. 7378).

6. Menâḳıbü ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb (Târîḫu [Sîretü] ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb). Muhammed Emîn el-Hancî tarafından Târîḫu ʿÖmer İbni’l-Ḫaṭṭâb evvelü ḥâkim dîmuḳrâṭi fi’l-İslâm adıyla neşredilen eser (Kahire 1342/1924), Târîḫu ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb ismiyle Beyrut’ta (1402/1982, 1405/1985) ve Üsâme Abdülkerîm er-Rifâî’nin tahkikiyle Dımaşk’ta (ts., Dârü ihyâi ulûmi’d-dîn) yeniden basılmış, ayrıca Menâḳıbu Emîri’l-müʾminîn ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb adı altında Zeyneb İbrâhim el-Kārût (Beyrut 1980, 1407/1987) ve Ali Muhammed Ömer (Kahire 1417/1997) tarafından yayımlanmıştır.

7. Sîretü ve Menâḳıbü ʿÖmer b. ʿAbdilʿazîz. Carl Heinrich Becker’in Almanca bir önsözle birlikte neşrettiği eseri (Ibn Gauzī’s Manāqib ʿOmar Ibn ʿAbd el-ʿAzīz besprochen und im Auszuge mitgeteilt, Leipzig 1899) Muhibbüddin el-Hatîb (Kahire 1331) ve Naîm Zerzûr da (Beyrut 1404/1984) yayımlamıştır. Müellifin Menâḳıbu ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb’ı ile birlikte bu iki esere Sîretü’l-ʿÖmereyn (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 3240; Köprülü Ktp., nr. 1087) adı verilmektedir.

8. Feżâʾilü (Menâḳıbü)’l-Ḥasan el-Baṣrî. Hasan es-Sendûbî’nin mukaddimesiyle birlikte el-Ḥasan el-Baṣrî adıyla er-Resâʾilü’n-nâdire içinde yayımlanmış (Kahire 1350), Mustafa Kaya tarafından Velîler Serdarı Hasan Basrî-kuddise sırruh başlığıyla Türkçe’ye çevrilmiştir (İstanbul 1412/1992).

9. Menâḳıbü Maʿrûf el-Kerḫî ve aḫbâruh (Feżâʾilü Maʿrûf el-Kerḫî). Sâdık Mahmûd el-Cümeylî’nin tahkikiyle el-Mevrid dergisinde yayımlanan eseri (IX/4 [Bağdat 1401/1981], s. 609-680) Abdullah el-Cebûrî müstakil olarak neşretmiştir (Beyrut 1406/1985).

10. Menâḳıbü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel. Eserin Kahire (1349/1931) ve Beyrut (1393/1973, 1977) baskıları yanında Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî ve Ali Muhammed Ömer tarafından gerçekleştirilen tahkikli bir neşri bulunmaktadır (Kahire 1399/1979).

11. el-ʿArûs (Mevlidü’n-nebî) (Kahire 1300, 1301; Beyrut 1330; Buġyetü’l-ʿavâm fî şerḥi Mevlidi seyyidi’l-enâm adıyla, Kahire 1927).

12. Aʿmârü’l-aʿyân. Meşhur bazı şahsiyetlerin ne kadar yaşadığını anlatan eser Mahmûd Muhammed et-Tanâhî tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1414/1994).

13. Feżâʾilü’l-Ḳuds (nşr. Cebrâil Süleyman Cebbûr, Beyrut 1979).

14. Menâḳıbu Baġdâd (nşr. Muhammed Behcet el-Eserî, Bağdat 1342).

15. Tenvîrü’l-ġabeş fî fażli’s-Sûdân ve’l-Ḥabeş. Üstünlüğün renkte değil takvâda aranması gerektiği, Hz. Peygamber’in Habeşistan’la ilişkileri, bu ülkeye hicret eden sahâbîler, meşhur siyahî sahâbîler, ilim, şiir, ibadet ve zühd alanında meşhur olmuş siyahîler eserin konuları arasında yer alır. Çeşitli nüshaları bulunan eser (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2803, vr. 88b-107b [muhtasar]; Cârullah Efendi, nr. 2108, vr. 42b-66b [muhtasar]) Osmanlı Türkçesi’ne çevrilmiştir (Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 4958; İÜ Ktp., TY, nr. 2648). Kitap üzerinde bir doktora tezi hazırlayan I. H. Alawiye eseri tahkik etmiş, ayrıca İngilizce’ye tercüme etmiştir (Ibn al-Jawzī’s Apologia on Behalf of the Black People and their Status in Islam: A Critical Edition and Translation of Kitāb Tanwīr al-Ghabash fī Faḍl al-Sudān wa’l-Ḥabash, 1985-1986, PhD thesis, School of Oriental and African Studies). 

B) Hadis

1. el-Mevżûʿât*. Yaklaşık 1850 haberi ihtiva eden ve fıkıh bablarına göre düzenlenen eseri Abdurrahman Muhammed Osman el-Mevżûʿât (Medine 1386/1966; Beyrut 1404/1983; Kahire 1407/1986), Nureddin Boyacılar el-Mevżûʿât mine’l-eḥâdîs̱i’l-merfûʿât (Riyad 1418/1997) adıyla yayımlamıştır.

2. Câmiʿu’l-mesânîd ve’l-elḳāb (Câmiʿu’l-mesânîd bi-ḥaṣri’l-esânîd). Bir ansiklopedi niteliğindeki eserde Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i esas alınmakla birlikte sahâbenin Buhârî, Müslim ve Tirmizî’de bulunan rivayetleri de derlenerek her sahâbînin müsnedi daha geniş biçimde tesbit edilmeye çalışılmış ve bu kaynaklardaki âlî isnadlı hadislere işaret edilmiştir. Eserde sahâbîler alfabetik olarak sıralanmıştır. İbnü’l-Cevzî ayrıca hadislerde anlaşılması zor kelimeleri, sened veya metinlerde mevcut illetleri açıklamış, zayıf rivayetleri de belirtmiştir. Ebû Muhammed Cemmâîlî el-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl’inde, Mizzî, Zehebî, İbn Hacer ve İbn Kesîr çeşitli eserlerinde Câmiʿu’l-mesânîd’den faydalanmışlardır. Eserin Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Kütüphanesi ile (Hüseyin Çelebi, nr. 203) Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye ve Dârü’l-kütübi’l-Hidîviyye’de nüshaları bulunmaktadır (Brockelmann, GAL, I, 662; Suppl., I, 917). Ukberî, İʿrâbü’l-ḥadîs̱i’n-nebevî adlı eserini İbnü’l-Cevzî’nin Câmiʿu’l-mesânîd’ini esas alarak hazırlamıştır.

3. et-Taḥḳīḳ fî eḥâdîs̱i’t-Taʿlîḳ (fî eḥâdîs̱i’l-ḫilâf, fi’ḫtilâfi’l-ḥadîs̱). Müellif, Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ’nın et-Taʿlîḳu’l-kebîr fi’l-mesâʾili’l-ḫilâfiyye beyne’l-eʾimme adlı eserini esas alıp 2072 rivayeti Hanbelî fıkhına uygun olarak konu başlıklarına göre tertip etmiş, önce kendi mezhebinin, ardından diğer mezheplerin delil ve görüşlerine yer vermiştir. Bu arada hadisleri sıhhat derecelerine göre sıralayarak rivayetlerdeki ihtilâf noktalarını ve fıkhî açıdan sonuçlarını açıklamıştır. Muhammed Hâmid el-Fıkī eserin birinci kısmını tahkiksiz olarak et-Taḥḳīḳ fi’ḫtilâfi’l-ḥadîs̱ adıyla yayımlamış (Kahire 1954; Küveyt 1402/1983), kitap ayrıca Müs‘ad Abdülhamîd es-Sa‘denî ve Muhammed Fâris tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1415/1994). İbrâhim b. Abdullah b. Abdurrahman el-Lâhim et-Taḥḳīḳ üzerine bir doktora tezi hazırlamıştır (1408, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye külliyyetü usûli’d-dîn). Eser, Şemseddin İbn Abdülhâdî tarafından bir kısım senedleri hazfedilip bazı ilâveler yapılmak suretiyle Tenḳīḥu’t-Taḥḳīḳ fî eḥâdîs̱i’t-taʿlîḳ adı altında özetlenmiş, bu çalışma aslı ile birlikte tahkiksiz olarak (Kahire 1954) ve Âmir Hasan Sabrî’nin tahkikiyle (Birleşik Arap Emirlikleri 1409/1989) yayımlanmıştır. et-Taḥḳīḳ, ayrıca Burhâneddin İbn Abdülhak el-Vâsıtî (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 379) ve Zehebî (Tenḳīḥu’t-Taḥḳīḳ [fî eḥâdîs̱i’t-taʿlîḳ] li’bni’l-Cevzî [Muḫtaṣarü’t-Taḥḳīḳ] [Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 296]) tarafından ihtisar edilmiştir.

4. Aḫbârü ehli’r-rüsûḫ fi’l-fıḳh ve’t-taḥdîs̱ bi-miḳdâri(nâsiḫi ve)’l-mensûḫ mine’l-ḥadîs̱ (en-Nâsiḫ ve’l-mensûḫ mine’l-hadîs̱, er-Rüsûḫ fî ʿilmi’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ). Bombay’da basılan eser (ts.), İbn Hacer el-Askalânî’nin Taʿrîfü ehli’t-taḳdîs bi-miḳdâri’l-mevṣûfîne bi’t-tedlîs’iyle (Kahire 1322), Tâhâ Abdürraûf Sa‘d’ın takdimiyle (Kahire 1399/1978), Ebü’l-Kāsım Cemâleddin Abdurrahman el-Büzûrî’nin Ḳabżatü’l-beyân fî nâsiḫ ve mensûḫi’l-Ḳurʾân’ı ile birlikte M. Züheyr eş-Şâvîş ve Muhammed Ken‘ân’ın tahkikiyle (Beyrut-Dımaşk 1984), ayrıca Muhammed İbrâhim Hifnî (Mansûre 1405/1984), Ebû Abdurrahman Mahmûd el-Cezâirî (Mekke 1988), Fehmî Sa‘d (Beyrut 1412/1992), Muhammed Subhî Hasan Hallâk (Beyrut 1413/1993) ve Ali Rızâ Abdullah Ali Rızâ (Beyrut 1412/1992) tarafından neşredilmiştir. Sıbt İbnü’l-Cevzî, müellifin bir cilt hacminde Nâsiḫu’l-ḥadîs̱ ve mensûḫuh adlı bir kitabının ve bu eserin bir cüzlük muhtasarının bulunduğunu belirtmiştir (Mirʾâtü’z-zamân, VIII/2, s. 484). İsmail Akyüz, Aḫbârü ehli’r-rüsûḫ’u Türkçe’ye çevirmiş ve bazı fıkhî açıklamalar ekleyerek Hadiste Nesh adıyla yayımlamıştır (İstanbul 1997).

5. İʿlâmü ehli’l-ʿilm bi-taḥḳīḳi nâsiḫi’l-ḥadîs̱ ve mensûḫih. Ahmed Abdullah ez-Zehrânî tarafından İʿlâmü’l-ʿâlim baʿde rüsûḫih bi-ḥaḳāʾiḳi nâsiḫi’l-ḥadîs̱ ve mensûḫih adıyla yüksek lisans tezi olarak tahkik edilmiştir (1397-1398, Câmiatü Melik Abdilazîz külliyyetü’ş-şerîa ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye).

6. el-ʿİlelü’l-mütenâhiye fi’l-eḥâdîs̱i (aḫbâri)’l-vâhiye. Uydurma denecek kadar zayıf olan rivayetleri ele alan çalışmayı İrşâdülhak el-Eserî yayımlamış (Lahor 1399/1978; Faysalâbâd 1401/1981), bu neşri esas ala-rak kitabı ayrıca Halîl el-Meys neşretmiştir (Beyrut 1403/1983). Zehebî eseri Telḫîṣü’l-ʿİleli’l-mütenâhiye fi’l-eḥâdîs̱i’l-vâhiye adıyla özetlemiş, bu çalışma Mahfûzürrahmân Zeynullah tarafından yüksek lisans tezi olarak tahkik edilmiştir (I-III, 1400/1980, Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye Kısmü’d-dirâsâti’l-ulyâ).

7. Esmâʾü’ḍ-ḍuʿafâʾ ve’l-vażżâʿîn (vâżiʿîn) ve ẕikrü men cereḥahüm mine’l-eʾimmeti’l-kibâri’l-ḥâfıẓîn. Eserde şahıslar önce alfabetik olarak sıralanmış, ardından künyeleriyle meşhur olanlar eklenmiştir. Kitaba önce müellif, daha sonra Moğultay b. Kılıç birer zeyil yazmışlardır. Ebü’l-Fidâ Abdullah el-Kādî tarafından neşredilen eser üzerine (Beyrut 1406/1986) Abdülkādir Atâ Muhammed Ahmed Kitâbü’ḍ-Ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkîn li’bni’l-Cevzî taḥḳīḳ ve dirâse adıyla bir doktora tezi hazırlamıştır. (Esmâʾü’ḍ-) ḍuʿafâʾ ve’l-metrûkîn ve el-Cerḥ ve’t-taʿdîl adlarıyla İbnü’l-Cevzî’ye nisbet edilen eserler de bu kitap olmalıdır.

8. el-Keşf li-müşkili’ṣ-Ṣaḥîḥayn (Keşfü müşkili ḥadîs̱i’ṣ-Ṣaḥîḥayn, el-Keşf ʿan meʿâni’ṣ-Ṣaḥîḥayn, el-Keşf fî mestûri mâ fi’ṣ-Ṣaḥîḥayn, Müşkilü’ṣ-Ṣıḥâḥ). İbnü’l-Cevzî, hadislerin anlaşılmasında güçlüklerle karşılaşan kimselere tavsiye ettiği bu eserinde (Leftetü’l-kebed, vr. 43b), Ṣaḥîḥayn’da anlaşılması zor meseleleri ve rivayetlerden çıkarılabilecek hükümleri ele almıştır. Sahâbî râvilere göre alfabetik olarak düzenlenen eserin başından Ömer b. Hattâb’ın müsnedine kadar olan kısmı Muhammed b. Ahmed el-Hârisî tarafından tahkik edilmiştir (1414/1993, Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye külliyyetü’l-hadîsi’ş-şerîf ve’d-dirâsâti’l-İslâmiyye; yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 918).

9. el-Ḳuṣṣâṣ ve’l-müẕekkirûn. Merlin L. Swartz tarafından birçok yanlışla birlikte tahkik edilerek İngilizce’ye çevrilen eseri (Beyrut 1971, 1982) Kāsım es-Sâmerrâî (Riyad 1403/1983), Muhammed Lutfî es-Sabbâğ (Beyrut 1403/1983) ve Ebû Hâcer Muhammed Saîd Besyûnî (Beyrut 1986) yayımlamıştır.

10. Âfetü aṣḥâbi’l-ḥadîs̱ ve’r-red ʿalâ ʿAbdi’l-muġīs̱ (Âfetü’l-muḥaddis̱în). Abdülmugīs b. Züheyr el-Harbî’nin, Hz. Peygamber’in Ebû Bekir es-Sıddîk’ın arkasında namaz kıldığını ispat etmek üzere kaleme aldığı iki esere reddiye olarak yazılan kitap Ali Mîlânî’nin tahkikiyle neşredilmiştir (Tahran, ts.).

11. el-Ḥas̱ ʿalâ ḥıfẓi’l-ʿilm ve ẕikru kibâri’l-ḥuffâẓ (el-Ḥas̱ ʿalâ ṭalebi’l-ʿilm, Kibârü’l-ḥuffâẓ). Ezberleme ve ezberlemeyi kolaylaştırmanın yolları gibi meselelerin ele alındığı eserde güçlü hâfızalarıyla tanınan yetmiş dokuz hadis hâfızının biyografisine de yer verilmiştir. Eser, Hatîb el-Bağdâdî’nin el-Câmiʿ li-aḫlâḳı’r-râvî adlı kitabının “el-Ḥas̱ ʿalâ ḥıfẕi’l-ḥadîs̱” adlı bölümünün kaynak belirtilmeksizin aynen tekrarından ibaret olduğu ve yetmiş dokuz hâfız hakkındaki bilgilerin de yine Hatîb’in Târîḫu Baġdâd’ından alındığı gerekçesiyle tenkit edilmiştir (neşredenin girişi, s. 232-234). Fuâd Abdülmün‘im Ahmed’in yayımladığı kitap (İskenderiye 1403/1983; Beyrut 1406/1986), Ebû Abdullah Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd tarafından el-Câmiʿ fi’l-ḥas̱ ʿalâ ḥıfżi’l-ʿilm adı altında aynı konuya dair üç ayrı eserle birlikte neşredilmiştir (Kahire 1412/1992, s. 231-316). Ẕikru kibâri’l-ḥuffâẓ adıyla kaydedilen eser de bu kitap olmalıdır.

12. Meşyeḫatü İbni’l-Cevzî (nşr. Muhammed Mahfûz, Tunus 1397/1977; Beyrut 1400/1980).

13. el-Ḥadâʾiḳ fî ʿilmi’l-ḥadîs̱ ve’z-zühdiyyât. Altmış dört bölümden meydana gelen eserde rivayetler senedleriyle birlikte kaydedilmiştir (nşr. Mustafa es-Sekkā, Beyrut 1408/1988).

14. Keşfü’n-niḳāb ʿani’l-esmâʾ ve’l-elḳāb. Barbier de Meynard (JA [1907], IX, 173-244, 365-428; X, 55-118, 193-273) ve Muhammed Riyâz el-Mâlih (Dımaşk-Beyrut 1414/1993) tarafından yayımlanmıştır.

15. Ġarîbü’l-ḥadîs̱. Bu eserini Ahmed b. Muhammed el-Herevî’nin Kitâbü’l-Ġarîbeyn fi’l-Ḳurʾân ve’l-ḥadîs̱’i tarzında kaleme alan müellif bazı hususlarda eleştirilmiş, İbnü’l-Esîr de kendisini en-Nihâye fî ġarîbi’l-ḥadîs̱’in girişinde tenkit etmiştir. Eser Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1405/1985).

16. Cüzʾ fi’l-esânîdi’l-münferide. Bir nüshası Haydarâbâd’da bulunmaktadır (el-Mektebetü’l-Âsafiyye, nr. 77).

17. Dürrü’l-es̱er fi’l-vaʿẓi ve ḥadîs̱i seyyidi’l-beşer (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 2614).

18. el-Müselselât (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmua, nr. 37, vr. 6-27; nr. 98).

19. Manẓûme fi’l-ḥadîs̱. İbn Kutluboğa’nın eser üzerine iki cilt hacminde bir şerh yazdığı belirtilmektedir (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1866). 

 

C) Tefsir.
1. Zâdü’l-mesîr fî ʿilmi’t-tefsîr. İbnü’l-Cevzî, önce el-Muġnî (fî tefsîri’l-Ḳurʾân) adıyla hacimli bir eser kaleme almış, daha sonra bunu ihtisar ederek Zâdü’l-mesîr’i meydana getirmiş, Zâdü’l-mesîr’den de Teysîrü’l-beyân fî tefsîri’l-Ḳurʾân adını verdiği muhtasar bir tefsir çıkarmıştır. Rivayet ve dirayet usulünün kullanıldığı eserde kıraat farklılıklarına, esbâb-ı nüzûle ve nâsihmensuha da yer verilmiştir. Bu arada müfessir farkında olduğunu ihsas ederek İsrâîlî rivayetleri de nakletmiştir. Kitap M. Züheyr eş-Şâvîş, Şuayb el-Arnaût ve Abdülkādir el-Arnaût tarafından yayımlanmıştır (Dımaşk 1384-1388/1964-1968, 1404/1984, 1407/1987).
 
 
2. Teẕkiretü’l-erîb fî tefsîri’l-ġarîb. Zâdü’l-mesîr ile Teysîrü’l-beyân’ın özeti olup ismi konusunda farklı rivayetler bulunmaktaysa da müellif eserini Zâdü’l-mesîr’in sonunda bu şekilde adlandırmıştır (IX, 280). Kitapta yer yer âyetler tefsir edilmiş, i‘rab, kıraat, esbâb-ı nüzûl, ahkâm âyetlerinin yorumu ve nâsih-mensuh konularına yer verilmiştir. el-Erîb bimâ fi’l-Ḳurʾân mine’l-ġarîb adıyla neşredilen eseri (Medine 1400) Ali Hüseyin el-Bevvâb da yayımlamıştır (Riyad 1407/1986).
 
 
3. Fünûnü’l-efnân fî ʿuyûni ʿulûmi’l-Ḳurʾân. Zâdü’l-mesîr’den sonra kaleme alınan ve ulûmü’l-Kur’ân’ın belli başlı eserlerinden biri sayılan kitapta müellifin diğer eserlerinde geniş olarak yer verilen konular özetlenmiştir. Otuza yakın ana konudan oluşan kitap Ahmed eş-Şerkāvî ve İkbâl el-Merrâküşî (Dârülbeyzâ 1970), ayrıca Hasan Ziyâeddin Itr (Beyrut 1408/1987), Fünûnü’l-efnân fî ʿacâʾibi ʿulûmi’l-Ḳurʾân adıyla Reşîd Abdurrahman el-Ubeydî (Bağdat 1408/1988) tarafından neşredilmiştir. ʿAcâʾibü ʿulûmi’l-Ḳurʾân başlığıyla Abdülfettâh Saîd Âşûr’un yayımladığı kitap (Kahire 1407/1986) bazı küçük farklılıklar bir yana Fünûnü’l-efnân’ın aynısıdır (ayrıca bk. Fünûnü’l-efnân, neşredenin girişi, s. 40).
 
4. Nüzhetü’l-aʿyüni’n-nevâẓir fî ʿilmi’l-vücûh ve’n-neẓâʾir. Zâdü’l-mesîr’den önce kaleme alınan eserde (Zâdü’l-mesîr, I, 388) 325 Kur’ânî kelime ve kavramın karşılığı gösterilmekte, bunlara Arap şiiri ve nesrinden örnekler verilmektedir. İbn Receb’in bildirdiğine göre müellif eserini el-Vücûh ve’n-nevâẓir fi’l-vücûh ve’n-neẓâʾir adıyla ihtisar etmiştir (eẕ-Ẕeyl ʿalâ Ṭabaḳāti’l-Ḥanâbile, I, 416). Münteḫabü ḳurreti ʿuyûni’n-nevâẓir fi’l-vücûh ve’n-neẓâʾir fi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm adı altında M. es-Seyyid es-Saftâvî ve Fuâd Abdülmün‘im Ahmed tarafından yayımlanan kitapla (İskenderiye 1399) Millet Kütüphanesi’nde bulunan (Murad Molla, nr. 1553/2) Muḫtaṣaru Nüzheti’l-ʿuyûn ve’n-nevâẓir fi’l-vücûh ve’n-neẓâʾir adlı nüsha bu eserle aynı olmalıdır. Kitap ilk defa bir heyet tarafından (Haydarâbâd-Dekken 1974), daha sonra da M. Abdülkerîm Kâzım er-Râzî’nin tahkikiyle (Beyrut 1404/1984, 1405/1985) yayımlanmıştır.
 
5. Nâsiḫu’l-Ḳurʾân ve mensûḫuh. Müellifi tarafından ʿUmdetü’r-râsiḫ fî maʿrifeti’l-mensûḫ ve’n-nâsiḫ adıyla anılan eseri M. Eşref Ali el-Malabârî (Medine 1404/1984; Beyrut 1405/1985; Riyad 1405), Hüseyin Selîm Esed ed-Dârânî (Beyrut 1411/1990) ve Halîl İbrâhim (Beyrut 1992) neşretmiştir.
 
6. el-Muṣaffâ bi-eküffi ehli’r-rusûḫ min ʿilmi’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ. ʿUmdetü’r-râsiḫ’in özeti olup Hâtim Sâlih ed-Dâmin tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1405/1984, 1986, 1989).
 
7. Tefsîrü luġati’l-Ḳurʾân (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 161).
 
8. Muḫtaṣaru Kitâbi’l-Muḳʿad ve’l-muḳīm. Tefsir usulüyle ilgili manzum bir eserdir (Brockelmann, GAL Suppl., I, 918; Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Teymûriyye, Tefsir, nr. 206). 9. el-Müctebâ fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1592; Brockelmann, GAL, I, 663; Suppl., I, 918). Bu kitabın muhtasarı olup Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunan (Ayasofya, nr. 3395) el-Müctebâ mine’l-müctenâ Ali Hüseyin el-Bevvâb tarafından neşredilmiştir. Aynı kütüphanede (Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 70) İbnü’l-Cevzî’ye nisbet edilen Ḫavâṣṣü’l-Ḳurʾâni’l-ʿaẓîm adlı eserin girişinde müellifinin Abdurrahman b. Ali b. Ahmed el-Kureşî eş-Şâfiî olduğu ifade edilmektedir. Brockelmann’ın İbnü’l-Cevzî’ye izâfe ettiği (GAL Suppl., I, 918) Tefsîrü’l-Fâtiḥa adlı eserin (Millet Ktp., Murad Molla, nr. 63) İbn Kayyim el-Cevziyye’ye ait olduğu anlaşılmıştır (Kahire 1375). 

D) Akaid.
 
1. Defʿu şübheti’t-teşbîh* (Dımaşk 1345/1927; Amman 1412/1992).
2. es̱-S̱ebât ʿinde’l-memât. Ölümü teslimiyetle karşılamak gerektiğini anlatan ve İslâm büyüklerinin ölüm anında söyledikleri sözleri nakleden eser Abdullah Leysî el-Ensârî tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1406/1986).
3. Teẕkiretü üli’l-beṣâʾir fî maʿrifeti’l-kebâʾir (Abdülhamîd el-Alûcî, s. 82-83).
4. Ṣaydü’l-ḫâṭır. Çeşitli dinî ve içtimaî konularda müellifin kalbine doğan hususları ve bazı itikadî konuları içeren eserde müslümanlar arasında yaygın olan bazı yanlış inançlar üzerinde de durulur (Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye]).
5. Telbîsü İblîs* (Naḳdü’l-ʿilm ve’l-ʿulemâʾ). İbnü’l-Cevzî’nin, başta mutasavvife olmak üzere bazı İslâmî zümrelerin anlayışlarını usûlü’d-dîn açısından tenkit ettiği eser Muhammed Münîr ed-Dımaşkī tarafından neşredilmiştir (Kahire 1368/1948).
6. el-Ḳarâmiṭa (nşr. Muhammed es-Sabbâğ, Beyrut 1977). 

E) Fıkıh
 
1. Aḥkâmü’n-nisâʾ. Ali b. Muhammed Yûsuf el-Muhammedî’nin yayımladığı eser üzerinde (Beyrut 1985) Nedim Urhan tarafından Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde bir doktora çalışması yapılmıştır (İstanbul 1993). Kitabı Ebû Bekir el-Cerrâî ihtisar etmiştir.
 
2. Taḳrîrü’l-ḳavâʿid ve taḥrîrü’l-fevâʾid fî uṣûli meẕhebi’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 305).
 
3. Minhâcü’l-ḳāṣıdîn. Çeşitli âdetler, nikâh, helâl-haram, mûsiki, haset, cömertlik, tövbe, sabır-şükür, havf-recâ, tevhid-tevekkül gibi konulardan oluşan eserin müellifin talebesi Muvaffakuddin İbn Kudâme tarafından yapılan ihtisarı yayımlanmıştır (Kahire 1991).
 
4. Derʾü’l-levm ve’ḍ-ḍaym fî ṣavmi yevmi’l-ġaym. Şâban ayının otuzuncu gününde oruç tutmanın câiz olmadığını ileri süren Hatîb el-Bağdâdî’nin bu görüşünü reddeden eseri Câsim b. Süleyman el-Füheyd ed-Devserî neşretmiştir (Beyrut 1994).
 
5. Müs̱îrü’l-ġarâmi’s-sâkin ilâ eşrefi’l-emâkin. Hac menâsiki, peygamberlerin yaptıkları hac, halifelerin haccı gibi konuları içerir. Mustafa Muhammed Hüseyin ez-Zehebî’nin tahkikiyle yayımlanan kitabı (Kahire 1995) ayrıca Merzûk Ali İbrâhim Müs̱îrü’l-ʿaẓmi’s-sâkin ilâ eşrefi’l-emâkin adıyla neşretmiştir (Riyad 1415/1995). 

F) Diğer Eserleri.
1. Birrü’l-vâlideyn. Ebeveyne karşı olan görevlere dair rivayetleri derleyen bir eser olup Muhammed Abdülkādir Ahmed Atâ ile (Beyrut 1408/1988) Âdil Abdülmevcûd ve Ali Muavvaz tarafından yayımlanmıştır (Beyrut 1993).
2. Ẕemmü’l-hevâ (nşr. Mustafa Abdülvâhid, Kahire 1962). Kitap üzerinde Stefan Leder İbn Al-Gauzī und Seine Kompilation Wider die Leidenschaft adıyla (Beyrut 1984) tahlilî bir çalışma yapmış, eseri İbrâhim Muhammed Ramazan ihtisar ederek yayımlamıştır (Beyrut 1993).
3. eṭ-Ṭıbbü’r-rûḥânî (nşr. Mustafa Âşûr, Kahire 1987).
4. el-Müdhiş. Vaaz ve irşada dair olan eserde birçok kaside ve şiir bulunmaktadır (nşr. Mervân Kabbânî, Beyrut, ts. [Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye]).
5. el-Muḳliḳ. Berzah ve âhiret konularında yapılacak vaazlarda zikredilmesi gereken hadislerin derlendiği bir eserdir (nşr. Mecdî Fethî es-Seyyid, Tanta 1991).
6. Baḥrü’d-dümûʿ. Vaazlardan ibarettir (nşr. İbrâhim Bâcis Abdülmecid, Riyad 1993).
7. el-Mevâʿiẓ ve’l-mecâlis. Otuz üç bölümden oluşan eser Muhammed İbrâhim Sünbül’ün tahkikiyle yayımlanmıştır (Tanta 1990).
8. et-Tebṣıra. Dokuz bölüm halinde 100 vaaz ihtiva etmektedir (Beyrut 1986).
9. Ruʾûsü’l-ḳavârîr. Hutbeler, peygamber kıssaları ve varlıkların yaratılışı gibi konuları içeren bir irşad kitabıdır (nşr. Muhammed Nebîl Sünbül, Tanta 1990).
10. Maḳāmât (nşr. Muhammed Nagaş, Kahire 1400/1980).
11. Kitâbü’l-Eẕkiyâʾ. Genel anlamda akıl ve zekâ ile her zümreden zeki insanlardan bahsederek bunların bazı sözlerini nakleder (baskı yeri ve tarihi yok). Osmanlı âlimi Hacı İbrâhim Efendi eseri Tuhfetü’l-ezkiyâ fî tercemeti Kitâbi’l-Ezkiyâ adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1308).
12. Aḫbârü’l-ḥamḳāʾ ve’l-muġaffelîn (Beyrut 1985). Enver Günenç tarafından Ahmak ve Dalgınlar Kitabı başlığıyla tercüme edilmiştir (İstanbul 1998).
13. el-Leṭâʾif fi’l-vaʿẓ (nşr. Muhammed İbrâhim Sünbül, Tanta 1990).
14. Aḫbârü’ẓ-ẓırâf ve’l-mütemâcinîn. Zekâ ürünü müstehcen nükteleri nakleden eseri Abdülemîr Ali Mühennâ yayımlamıştır (Beyrut 1990).
15. eş-Şifâʾ fî mevâʿiẓi’l-mülûk ve’l-ḫulefâʾ (nşr. Fuâd Abdülmün‘im Ahmed, Kahire 1987).
16. Tenbîhü’n-nâʾimi’l-ġumr ʿalâ mevâsimi’l-ʿumr. Çocukluk, gençlik, olgunluk ve yaşlılık dönemlerinin değerini bilip ona göre davranılması gerektiğine ilişkin öğütleri içerir (nşr. Arefe Hilmi Abbas, Kahire, ts. [Dârü’l-hadîs]). Hersekli Mehmed Kâmil Bey eseri bazı ilâvelerle birlikte Îkāzü’l-ihvân adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1302, 1304).
17. Bustânü’l-vâʿiẓîn ve riyâżü’s-sâmiʿîn (nşr. es-Seyyid el-Cemîlî, Beyrut 1984).
18. ʿUyûnü’l-ḥikâyât. Peygamberler, halifeler, zâhidler, sûfîler ve meşhur bazı şahsiyetlerle ilgili hikâyeleri ihtiva etmektedir (İÜ Ktp., AY, nr. 3353).
19. Meḥâsinü’l-âs̱âr ve ġarâʾibü’l-aḫbâr. 300 hadis, 300 hikâye ve 300 şiirden oluşmaktadır (İÜ Ktp., AY, nr. 2011). 20. Leftetü’l-kebed fî (ilâ) naṣîḥati’l-veled (Vaṣıyyetü Ebi’l-Ferec İbni’l-Cevzî li-veledih). Müellifin, oğlu Ebü’l-Kāsım Ali’ye öğüt vermek ama-cıyla yazdığı bir risâle olup kendi hayatından bazı unsurlar ihtiva etmesi açısından önem taşımaktadır. Muhammed Hâmid el-Fıkī‘nin Defâʾinü’l-künûz adlı eser içinde yayımladığı risâlenin (Kahire 1349/1931) ayrıca Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî tarafından gerçekleştirilen bir neşri bulunmaktadır (Beyrut 1987). Abdülhamîd Alûcî Müʾellefâtü İbni’l-Cevzî adıyla bir çalışma yapmıştır (Bağdat 1385/1965; İbnü’l-Cevzî’nin diğer eserleri için bk. Sıbt İbnü’l-Cevzî, VIII/2, s. 483-488; Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XXI, 368-369, 374-375; İbn Receb, I, 416-420; Brockelmann, GAL, I, 502, 506; Suppl., I, 915, 917; Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 521-523). 
 
 
.
.